Leugens walsen om de wereld

Blije lectuur is het geenszins. Een Kleine Wereldgeschiedenis in 50 Leugens is om te grienen. Het positieve is: het laat je minder sullig zijn en opent de ogen. Leugens worden een blizzard op de elektronische snelweg.

Staalboek van onwaarheden

Donald Trump verschijnt voor de rechter. Leugenachtigheid is zijn handelsmerk. Toen de ex-president van Twitter verdween, daalt de hoeveelheid nepnieuws prompt. Superverspreiders van fake news neutraliseren, poetst het internet. Bij een keurige opvoeding hoort de regel: liegen mag niet. Thuis, op school, bij de jeugdbeweging, in een geloof is het voorschrift hoogstaand. En veelal wordt het gevolgd.

Natasha Tidd en Een Kleine Wereldgeschiedenis in 50 Leugens zijn nuttig voor de werkelijkheidszin. De jonge Britse historica boort met haar webstek www.fyeahhistory.com in de geschiedenis en de verminkte waarheid. Het staalboek van 50 onwaarheden, dat 2500 jaar nepnieuws natrekt, opent met de Perzische Darius de Grote (500 voor Christus), de derde Archaemenidische koning der koningen. Hij was edoch niet de derde koning, wat algemeen geboekstaafd is, wel de vierde. En de manier waarop hij de derde heerser doodde en uitgomde, portretteert Darius de Grote beter dan zijn uitbreiding van het Perzische Rijk.

Leugens versterken triomfalisme

Vijftig verdraaiingen eindigt dichtbij, met de atoomramp in Tsjernobyl. Wat wij vandaag zien in de Russische oorlog tegen Oekraïne, een tsunami van leugens met hoofdletter, is overduidelijk bij deze kernramp. Die werd dagenlang verzwegen. De hulpverlening kwam slechts schoorvoetend op gang. En de toedracht werd ellendig lang geheim gehouden voor zowel het binnen- als het buitenland. Rusland en fopperij zijn synoniemen.

Natasha Tidd etaleert bij Tsjernobyl een tweede Russisch/Sovjetse kernramp. Met name de chemische explosie in 1957 in Majak. Daar werd plutonium geproduceerd voor kernwapens. Grote hoeveelheden radioactiviteit kwamen vrij. 500.000 mensen werden blootgesteld aan hoge stralingsniveaus. Slechts na een week begon een evacuatie. De Sovjet-Unie zweeg omdat Majak, pas algemeen bekend na de val van de USSR in 1991, enkele dagen voor de lancering van Spoetnik 1 gebeurde. Een kernramp paste niet bij het triomfalisme.

Ook Caesar was een leugenaar

De wereld is bedekt met een web van bedrog. De leugens afpellen is de missie van Tidd. Zij toont ‘onze’ Julius Caesar en de uitvinding van ‘spin’. Manipulatie van de waarheid voor politiek effect, met de medewerking van chroniqueurs en publiek. Caesar dreef in de schulden. Daardoor werd hij bedreigd met ‘infamia’, de officiële verbanning uit het politieke leven. Daardoor ook beoogde hij de rijkdommen van Gallië, als betaalkaart.

In Commentarii de Bello Gallico—ja, dat boek over onder meer de dappersten van de Galliërs, de Nerviërs of de latere Belgen—loog hij. Met succes. Hij beweerde hij dat hij door de Gallische stam der Helvetiërs aangevallen werd en zijn legioenen in de strijd moest werpen. 53.000 Nerviërs, van onze volksstam der Galliërs, werden verkocht. Niet uit hebzucht, aldus Caesar, maar omwille van een vijandige samenzwering en eedbreuk. De bloedige campagnes tegen de Galliërs waren slachtingen om hun rijkdom. Die hielp immers Caesars schulden af te lossen.

Nepnieuws, het virus

De Malleus Maleficarum van 1487 heeft drie delen. Deel 1: Waarom heksen echt zijn en een verbond hebben met de duivel. Deel 2: Hoe heksen gevaarlijke magie bedrijven. En deel 3: Wat inquisiteurs kunnen doen om heksen op te sporen, hen te laten bekennen en—kern van de zaak—te executeren. Het boek werd een bestseller. Eerder waren er heksenverhandelingen verschenen, maar geen essay opende met een pauselijke bul (Summis desiderantes affectibus).

Voor heksenjagers—een populaire bezigheid gedurende de twee eeuwen nadien—was het boek een bijbel. Het was ook de geboorte van een hysterie, aangevuurd door één man. Naar schatting werden 50.000 mensen gedood, hoofdzakelijk vrouwen. Bij Tidd passeren ook de bloedcultus (het verzinsel dat Joden christelijke kinderen doodden om hun bloed te gebruiken bij Pesach, het Joodse Paasfeest), de protocollen van de wijzen van Sion (een Frans-tsaristisch verzinsel over de wereldsamenzwering van de Joden), de censuur over de Spaanse griep, enzovoort. De 362 bladzijden doen pijn.

Bonanza van flauwekul

Aan de universiteit van Cambridge is Sander Van der Linden, een Nederlander, hoofd van het Social Decision Making Lab. Hij publiceerde een boek dat wonderwel aansluit bij de 50 Leugens. In Immuun voor nepnieuws suggereert hij hoe je onwaarheden bestrijdt. Op Facebook is 20 tot 30 procent van de beelden vals of manipulatief, oordeelt hij. Synthetische media—ChatGPT en andere AI—verergeren de prietpraat. TikTok verbiedt die sedert kort op zijn sociaal medium.

Van der Linden vergelijkt de verspreiding van nepnieuws met een virus. Covid-19 was een bonanza van flauwekul. Andrew Wakefield, een ex-geneesheer, beweerde ten onrechte dat er een band is tussen vaccinatie en autisme. Dat werd massaal gedeeld op sociale media. Voor Van der Linden een diep schadelijke bewering die jarenlang mensen misleidde.

In een tweede editie van de 50 Leugens kan Natasha Tidd het cijfer verdubbelen. Door de sociale media en het kuddegedrag van mensen.