Elk woord ging ademhalen: dichter Martinus Nijhoff eindelijk gebiografeerd

Bart Slijper, die in 2007 al tekende voor een uitstekende Biografie van de Nederlandse dichter J.C. Bloem, beschrijft in Elk woord ging ademhalen het leven van een van Bloems bekendste tijdgenoten: Martinus Nijhoff (1894-1953). Nijhoff is bekend van ‘Awater’, ‘Het uur U’ en ‘De moeder de vrouw’, met de bekende beginregel: ‘Ik ging naar Bommel om de brug te zien.’

Waar Slijpers Bloembiografie nog vrij klassiek was, koos hij in zijn volgende levensbeschrijvingen bewust voor een selectievere aanpak. In zijn biografie van Willem Kloos (2012) behandelde hij bijvoorbeeld slechts het eerste deel van diens schrijversleven uitvoerig.

Religieuze toneelstukken

Zoals de titel al min of meer aangeeft, opteerde Slijper in Elk woord ging ademhalen om zich te concentreren op hoe Nijhoffs teksten tot stand kwamen. Over de interpretatie van zijn vaak raadselachtige poëzie is al heel veel geschreven. Slijper laat daarom vooral zien hoe Nijhoff kon worstelen met woorden en naarstig bleef zoeken naar de juiste formuleringen en nuances.

Dat de biograaf daarbij opvallend veel aandacht besteedt aan de literair minder interessante religieuze toneelstukken en psalmvertalingen die Nijhoff op het einde van zijn korte leven schreef, is een minder gelukkige gedachte. Ook omdat nergens duidelijk wordt waarom hij voor dat specifieke genre koos. Het valt moeilijk te geloven dat een man die ‘betrekkelijk ongodsdienstig’ was, hier zoveel tijd in kon stoppen. Volgens zijn collega Simon Vestdijk heeft Nijhoff zijn laatste levensjaren dan ook ‘verknoeid’.

Netty, Emmy & Georgette

‘Voor een biograaf is het een vreemde ervaring zich bladzijden lang met de finesses van Nijhoffs pinksterverhaal bezig te houden, terwijl rondom de oorlog woedt’, schrijft Slijper. Het is raar dat hij zelf blijkbaar wel aanvoelde dat er iets scheef zit in zijn verhaal, maar toch volhardde in de boosheid. Nochtans leest zijn biografie tot dan toe als een trein. Hoewel hij Nijhoffs leven nergens tot in de details uit de doeken doet, weet hij met het relaas van Nijhoffs redelijk ingewikkelde liefdesleven wel te boeien. 

Nijhoff trouwde al vroeg met Netty Wind, toen ze van hem in verwachting was. Samenleven met haar, die later een relatie begon met de Engelse kunstenares Marlow Moss, lukte niet, maar lange tijd konden ze elkaar ook niet missen. Niettemin had Nijhoff talrijke buitenechtelijke relaties.

Slijper focust op de passionele relatie met schrijfster Emmy van Lockhorst. De laatste jaren van zijn leven bracht de schrijver door aan de zijde van de ook in Vlaanderen beroemde actrice Georgette Hagedoorn, met wie hij in 1952 ook zou huwen. Ze waren nog geen jaar getrouwd toen Nijhoff plots stierf aan een hartkwaal.

Vormen en Awater

In 1924 verscheen Nijhoffs dichtbundel Vormen, waarvan de titel een soort van poëtische beginselverklaring is. Voor deze dichter was de poëzie immers autonoom en was het uit den boze naar autobiografische of andere verbanden te zoeken tussen een gedicht en zijn maker. Deze biografie toont opnieuw aan dat die verbanden er toch altijd zijn én wel degelijk ter zake doen. Een aantal van Nijhoffs gedichten zijn, hoewel meestal erg helder geformuleerd, toch vaak hermetisch. Slijper licht dit mooi toe aan de hand van ‘Awater’.

Het heeft lang geduurd voor er een biografie van een van de belangrijkste schrijvers van de twintigste eeuw verscheen. De aanpak van Bart Slijper is bewust beperkt, maar belet niet dat de lezer na iets meer dan 350 bladzijden een klaar beeld krijgt van de persoonlijkheid van de dichter. Slijper bereikt met glans zijn vooropgestelde doel. Tegelijk is het duidelijk dat er over Nijhoff nog veel meer kan en mag gezegd worden en dat er nog plaats is voor een uitvoerigere, gedetailleerde biografie.