Operatie Barbarossa: keerpunt in de Tweede Wereldoorlog

Op 22 juni 2021 was het tachtig jaar geleden dat de grootste invasie te land uit de wereldgeschiedenis plaatsvond. Toen viel een gigantisch Duits leger van 3,3 miljoen man (onderverdeeld in drie legergroepen en 150 divisies) over een frontbreedte van meer dan drieduizend km, van de Baltische kust tot aan de Zwarte Zee, de Sovjet-Unie binnen. Hitler en zijn stafgeneraals dachten dat het Rode Leger als een kaartenhuisje in elkaar zou storten. Het werd een fatale misrekening. In zes maanden tijd werd het verloop van de geschiedenis van de 20ste eeuw compleet hertekend.

De Britse historicus en Tweede Wereldoorlog-specialist Jonathan Dimbleby schreef over die maanden een complete geschiedenis met nieuwe inzichten.

Rapallo

Dimbleby schreef zijn boeiende en voor eenieder leesbare Barbarossa-boek aan de hand van talloze bronnen, zowel stafverslagen van hogere officieren als passages uit brieven en dagboeken van officieren en manschappen die deze bloedige veldtocht aan den lijve ondervonden. De auteur bezorgt ons een totaalbeeld van de hele onderneming zowel aan de hand van militaire, politieke, diplomatieke, economische documentatie als van gedegen  archiefwerk. Hij moet zowat alles gelezen hebben, of op zijn minst geraadpleegd, wat eerder al over deze gigantische onderneming werd gepubliceerd.

Zo besteedt hij terecht veel aandacht aan het verdrag van Rapallo dat tijdens het paasweekeinde van 1922 werd gesloten tussen Duitsland en de jonge Sovjet-Unie, de twee politieke paria’s uit die tijd. Het nieuws sloeg als een bom in. De toenmalige Britse premier Lloyd George was razend. Op hetzelfde moment vond veertig kilometer daar vandaan in Genua een conferentie plaats waarop de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog aanwezig waren. Niemand wist van iets. Onmiddellijk ging alle media-aandacht naar ‘Rapallo’.

Niet-aanvalsverdrag

Dat was niet de enige gebeurtenis waarop de Britse diplomatie ernstig flaterde. Het grootste deel van de Britse politiek en diplomatie was vanaf het begin tegen het Sovjet-communisme gekant. Men haatte figuren als Lenin en Stalin. De toenmalige Britse premier Chamberlain zette alles op alles op zijn appeasementpolitiek om een oorlogszuchtige Hitler te bedaren.

Groot was dan ook de verbijstering van hem en de hele wereld toen het nieuws bekend werd dat op 23 augustus 1939 de Duitsers en de Sovjet-Russen een niet-aanvalsverdrag gesloten hadden. Voor Hitler lag de weg open om ‘zijn’ oorlog tegen Polen te beginnen. Nog geen twee jaar later beleefde Stalin de schrik van zijn leven.

Griekenland

Het ‘pact’ was voor Hitler louter opportunistisch bedoeld. Zijn hoofddoel hield hij steeds voor ogen. Daar week hij niet van af: de vernietiging van het internationale jodendom, de liquidatie van het communisme en de zoektocht naar Lebensraum in het oosten. Op de duur was Stalin nog zowat de enige die geloofde in de oprechtheid van Hitler en de duurzaamheid van het pact.

Toen Hitlers bondgenoot Mussolini eind oktober 1940 Griekenland binnenviel, was Hitler razend. Zeker toen de inval op een complete mislukking uitdraaide. Om zijn Europese zuidflank te beschermen zag de Führer zich gedwongen om zowel Griekenland als Joegoslavië – waar een pro-Britse opstand woedde – binnen te vallen. Zo ging een kostbare Barbarossa-maand verloren. Normaal was het offensief tegen de USSR voorzien vanaf einde mei.

Hitler was zich ervan bewust dat hij een tweefronten oorlog zou beginnen. Hij had een bang voorgevoel dat de Britten, de Amerikanen en de Russen een militair bondgenootschap zouden kunnen vormen, waartegen hij niet opgewassen was. In november 1940 had Roosevelt een enorme verkiezingsoverwinning behaald, en was hij begonnen met een reeks anti-Duitse maatregelen te nemen. Ook leverden de Amerikanen toen al volop wapens en uitrustig aan de Sovjets. Hitler was geobsedeerd door de gedachte dat hem nog maar weinig tijd gegund was.

Onderschat

Niettegenstaande dat tijdens de eerste weken van de invasie de Wehrmacht enorme overwinningen boekte, en iedereen, behalve Churchill, ervan overtuigd was dat het Rode Leger op korte termijn het onderspit zou delven, boden de Sovjets in toenemende mate hardnekkige weerstand. De Duitsers onderschatten in grote mate het weerstandsvermogen van de Sovjets. Een van de vele zaken waar het Duitse opperbevel en de plannenmakers geen rekening mee gehouden hadden, was het feit dat de Russen de Duitsers haatten omdat ze hun moederland binnengevallen waren. Voor moedertje Rusland hadden de soldaten hun leven veil.

Daarnaast was er ook de terreur die er in het enorme Rode Leger heerste. Achter de linies waren er voortdurend NKVD-regimenten operationeel die korte metten maakten met weglopers. Tenslotte beschikten de Sovjets over veel meer manschappen en materiaal dan de Duitsers. Hun bevoorrading en logistiek liep hoe langer de veldtocht duurde meer en meer in het honderd. De Duitse oorlogsindustrie was niet capabel om, in tegenstelling tot de Russen,  verliezen voldoende te compenseren.

Impasse

In augustus 1941 kwam Barbarossa in een impasse terecht. Gedurende drie weken lag de veldtocht quasi stil. Niet alleen de heftige tegenaanvallen nabij Smolensk waren hiervoor de reden maar ook het geruzie tussen Hitler en zijn bureau- en frontgeneraals lagen hieraan ten grond. De frontgeneraals wilden eerst Moskou, het hoofddoel, innemen maar Hitler en zijn lakeien wilden verder oprukken door Zuid-Rusland en het industriebekken aan de Donets bezetten. Hitlers wil was wet en eenmaal het offensief tegen Moskou, begin oktober, van start ging, was het te laat.

Uitgebloed

De Duitsers weten de mislukking van Barbarossa aan ‘Generaal Winter’ maar volgens Dimbleby is dat maar een deel van de waarheid. De Duitse fronttroepen waren niet alleen uitgeput en uitgehongerd, maar beschikten over geen winteruitrusting. Barbarossa, dat leed aan een totaal gebrek aan inzicht en planning, was in december 1941 letterlijk uitgebloed. In tegenstelling tot de Russen beschikten de Duitsers over te weinig reservekrachten. Ondanks hun enorme verliezen steeg het aantal Sovjet-divisies van 360 in juni tot zeshonderd in december; die van de Duitsers daalden van 150 tot tachtig.

In zijn schitterend boek weet Jonathan Dimbleby bijvoorbeeld de sfeer van angst in Moskou, toen half oktober de stad dreigde te vallen, meesterlijk te schetsen. Zijn boek mag als verrijkend gelden en het beste dat momenteel op dat vlak in de omloop is. Na lectuur ervan blijkt duidelijk dat in die zes maanden dat Barbarossa woedde, het lot van de wereld werd bepaald.

Barbarossa, hoe Hitler de oorlog verloor door Jonathan Dimbleby is te koop bij Doorbraak boeken.