‘Pinocchio’: een droomverhaal waar fantasie koning is

‘Er was eens … een stuk hout dat spreken en voelen kon’. Zo ongeveer begint het sprookje van Pinocchio (spreek uit; Pinokkio) van de in Florence geboren schrijver Carlo Collodi (1836-1890). Het in 1883 verschenen boekje ‘De avonturen van Pinocchio‘ werd wereldberoemd dankzij de talloze vertalingen en verfilmingen. Nog altijd spreekt de meesterlijke tekenfilmversie van Walt Disney (1939-’40) tot de verbeelding van klein en groot. Ook al had Walt enkele al te grimmige passages uit de sprookjesvertelling geschrapt. Het feeërieke verhaal van een marionet die op een nacht door een fee tot leven wordt gewekt en maar eens moet bewijzen dat hij het waard is om een echte jongen te worden, spreekt nog altijd aan.

Liegebeest

Ten onrechte herinneren wij ons de figuur van Pinocchio als de marionet wiens neus gaat groeien telkens hij liegt en niet de waarheid spreekt. Pinocchio is veel meer dan dat! Het jeugdboek van Carlo Collodi — Collodi is de naam van zijn moeder, hij heette in feite Carlo Lorenzini — bestaat uit 36 hoofdstukjes en was bedoeld om kindermishandeling aan te kaarten. Pinocchio’s avonturen waren eerst verschenen in de kinderkrant Giornale per i bambini en eindigde bijzonder triest voor Pinocchio. Het grootste verschil met het feuilleton is dat Pinocchio in het later verschenen boek zijn bizarre avonturen weet te overleven.

Door eigen schuld komt hij in allerlei nare situaties terecht, bevolkt met zeer pittoreske figuren. Zoals bijna elke mens is Pinocchio aanvankelijk egoïstisch, zwak en naïef. Het duurt zijn tijd vooraleer Pinocchio zal inzien dat vriendschap, hulpvaardigheid en spaarzaam zijn hem helpen om gelukkig te worden. De enige weg die volgens Collodi moet worden gegaan om in een arme en verdeelde regio halfweg de 19de eeuw enige welvaart te brengen. Misschien wel actueler dan ooit.

Zo belandt Pinocchio in Speelgoedstad waar Vos en Roofridders in luxe rijtuigen rondrijden. De rechter daar is een aap. En eer hij het goed en wel beseft belandt een onschuldige Pinocchio in de gevangenis. U hebt het alvast al door. Alle dieren zijn zoals meestal in fabels metaforen voor mensen. De avonturen verduidelijken onderliggend weliswaar veel. Ze zijn opgebouwd rond thema’s zoals belofte, verleiding, twijfel, schuld, berouw, straf, beproeving, redding, beloning etc.

Garibaldi

Collodi, die zelf als astmapatiënt van geen enkele tegenslag gespaard bleef, haalde zijn inspiratie uit het alledaagse leven in wat toen nog lang niet Italië was maar een lukraak samenraapsel van staten en staatjes. Dat tijdsgewricht heet Risorgimento. Dankzij onder anderen Garibaldi zou het anno 1860 tot één land, Italië worden verenigd.

Ondanks alles wil weesjongen Pinocchio uiteindelijk zijn vader (Geppetto, timmerman en zijn schepper) en zijn moeder (de fee) terugvinden, in wie hij zijn liefde heeft verankerd, in een ontroerend terugverlangen naar zijn jeugd. Het positieve projecteerde Collodi behalve in de vader- en moederfiguur ook in de sprekende Krekel (Pinocchio’s geweten).

Maffiafilmer

Hoe komt iemand zoals Matteo Garrone, een van Italië’s meest prominente filmregisseurs vandaag bij Pinocchio terecht? Garrone is ten slotte de maker van bijzonder knappe maar harde, sombere en grijsgrauwe portretten van maffiosi. Zijn bekendste films zijn Gomorrah, naar het veelbesproken gelijknamige boek  over de Napolitaanse maffia van Roberto Saviano en meer recent ook van de film Dogman.

Gangsterfilms waarin jonge, naïeve jongens in hun eigen ongeluk lopen. Ook dat is Pinocchio’s aandoenlijk verhaal. En net zoals bij Collodi laat Garrone zijn hoofdpersonage na allerlei omzwervingen mens worden. De manipuleerbare, willoze marionet is door scha en schande eindelijk mens geworden.

Sint-Jozef

Pinocchio van Garrone kwam vorig jaar met Kerstmis in Italië in de bioscoop en bleek een gigantisch succes. En niet alleen bij de kinderen. Niet in de laatste plaats dankzij de aanwezigheid in de cast van komiek en praatvaar Roberto Benigni als Pinocchio’s voedstervader Geppetto. Op de persconferentie tijdens de Berlinale in februari waar de film in competie werd vertoond wou Benigni over zijn personage nog het volgende kwijt; ‘Matteo de regisseur vroeg me om Geppetto te spelen zoals een Sint-Jozef. Wij hebben trouwens hetzelfde beroep; timmerman!’

Overigens had Benigni zelf in 2002 een veel optimistischere live versie van Pinocchio gemaakt als een soort ode aan de vrijheid. Een lichtvoetige variant waarin hij trouwens ook zelf — 50 jaar oud zijnde — de hoofdrol speelde, een overjaarse Pinocchio, wat filmkritiek noch publiek konden smaken en naar waarde konden schatten. Benigni op dezelfde persconferentie in Berlijn mijmerend: ‘Wat zou ik dolgraag deze twee versies samen in een film monteren!’

Lolobrigida

Is de Disneyfilm van Pinocchio een meesterwerk en nog altijd samen met Sneeuwwitje een ijkpunt voor liefhebbers van het tekenfilmgenre, er zijn nog enkele andere varianten het vermelden meer dan waard. Zoals de versie van 1910 met de Franse clown Ferdinand Guillaume. Een andere tekenfilm was er al in 1935 in een regie van Attalo Vervini. In Rusland is er zelfs een marxistische variant gemaakt. En niet te vergeten de tv-serie uit 1972 van Luigi Comencini met diva Lollobrigida.

Matteo Garrone heeft zich evenwel heel strikt aan het origineel gehouden. Al moet het een hele uitdaging zijn geweest om Garrone’s uitdrukkelijke sociaal-realistische filmstijl en het doodarme plattelandsleven van toen te huwelijken met het fantasierijke van Pinocchio’s ongelooflijke avonturen. Maar Garrone slaagt met glans.

Straatarme Geppetto

Pinocchio begint wanneer de straatarme eenzaat en houtbewerker Geppetto een stuk hout krijgt waaruit hij een houten pop snijdt die spreekt en smeekt zoals een jongetje van acht jaar. In hem meent Geppetto een zoon te zien die hij zelf nooit heeft gehad. Ontroerend hoe Geppetto er alles — letterlijk — voor over heeft om Pinocchio toch maar naar school te loodsen, gewapend met een spellingsboek.

De rebelse jongen wil meer, veel meer en… verdwijnt. Vervolgens kan een filmmaker zoals Garrone zijn hart ophalen in het creëren van talloze schilderachtige situaties en dito personages in een even bizar als ludiek en kleurrijk droomverhaal waar fantasie koning is.