Steevast tegendraads: het leven van Karel van het Reve

Karel van het Reve was een van de belangrijkste en veelzijdigste publieke intellectuelen in het naoorlogse Nederlandse en culturele landschap. Hij bezigde zijn scherpe verstand en zijn elegante pen voor het vertolken van een geheel eigen, steevast tegendraads geluid. Een dwarsligger in alle opzichten. In de beste tradities van de Verlichting en zijn grote held en voorbeeld, de filosoof Arthur Schopenhauer, stelde hij zich altijd op als een ‘Selbstdenker’.

Communisme

Zo luidt ook de titel van de biografie die de Amsterdamse historicus Willem Melching over hem schreef: De zelfdenker. Karel van het Reve, 1921-1999. Zijn standpunten verpakte hij in humor en ironie maar deden niets af van het feit dat het hem ernst was. Karel van het Reve was niet alleen een publieke intellectueel maar ook een publieke moralist. Met zijn geschriften en talloze optredens op radio en televisie zette hij mensen aan het denken, en dat wilde deze ‘zelfdenker’ tenslotte bereiken. Vele decennia schreef hij over literatuur, kunst, wetenschap en politiek in de breedste zin van het woord. Hij schreef zijn altijd verrassende gedachten neer in een proza dat nog steeds tot het beste behoort dat de Nederlandse literatuur heeft voortgebracht.

Karel en zijn jongere broer Gerard (die internationaal bekend werd met zijn roman De avonden) kwamen ter wereld in een communistisch nest.

Vroegrijp

Hun vader was journalist en propagandist van de kleine Nederlandse communistische partij. Beide zonen werden opgevoed als trouwe en gelovige bolsjewisten. De partij, en niets dan de partij was hun leefwereld. Voor het gezin was de buitenwereld vijandig en al vroeg had Karel het gevoel dat hij een buitenstaander was. Hij was vernoemd naar de in 1919 vermoorde Duitse communistenleider Karl Liebknecht.

Op school was Karel een vroegrijp kereltje dat meestal meer wist dan de leerkrachten. Op zijn veertiende vertaalde hij al uit het Duits een roman van de Russische schrijver Konstantin Paustowski.

De Van het Reves waren arme lui. Zeker nadat vader Vanter in 1930 omwille van een afwijking van de stalinistische partijlijn ontslagen werd als redacteur. Toch bleef het echtpaar trouw aan de partij. En communisten als Jan Romein en zijn vrouw Annie Verschoor en Jef Last bleven tot hun vriendenkring behoren.

In zijn puberteit kwam Karel steeds weer in botsing met zijn omgeving; hij ervoer zijn milieu als beperkt, cultuurloos en verstikkend. Toch had hij nog geen echte kritiek op de communistische partij. Zo verdedigde hij de Moskouse showprocessen van 1937 en het Molotov-Ribbentroppact van augustus 1939.

Jozien

Tijdens de Duitse bezetting van Nederland was Karel samen met zijn toekomstige vrouw Jozien betrokken bij hulp aan Joodse onderduikers. Hij verklaarde dat hij enkel ‘nederige, eenvoudige’ klusjes wilde doen — ‘Meer kan ik niet. Anders ga ik fouten maken. En ik wil niet doodgeschoten worden, want dat vind ik heel onaangenaam.’

Nadat de jonge Karel van het Reve gedurende korte tijd sociografie studeerde, schakelde hij over naar de studie van het Russisch. Aan sociografie hield hij een levenslange afkeer van de sociale wetenschappen over. Verder las hij enorm veel. Eigenlijk vertraagde de vooraanstaande rol van Sovjet-Rusland tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn latere afkeer van het communistische systeem.

Geloofsafval

Als lid en journalist van de communistische partij verbleef Van het Reve in 1948 een tijdlang in Moskou. De Koude Oorlog was toen al volop bezig. Zijn bezoek aan Moskou  — waar hij veel ellende zag en bange mensen ontmoette — en de studie van de marxistische ideologie versterkten zijn twijfels. Zijn geloofsafval was een geleidelijk proces dat begon in 1948 en eind 1952 voltooid was. Tot zijn overlijden zou hij zich blijven verzetten tegen het kritiekloos aanvaarden van welke politieke geloofsovertuiging ook. Fellowtravellers, ook in zijn eigen academische wereld aan de universiteiten van Amsterdam en daarna Leiden, kregen het in discussies en polemieken met hem hard te verduren. Tevens maakte hij korte metten met pretentieus en wollig taalgebruik. Als strijdbaar anticommunist speelde Van het Reve een prominente rol in het publieke debat ten tijde van de Koude Oorlog. Tot aan de implosie van Sovjet-Rusland en andere communistische regimes bleef hij die landen kritisch volgen.

Sacharov

In de jaren 1967/1968 was hij een tijdlang correspondent in Moskou voor de krant Het Parool. Hij legde toen ook zijn eerste contacten met Russische dissidenten als Andrej Amalrik en Andrej Sacharov. Als journalist behaalde hij voor zijn krant een wereldprimeur toen hij een artikel van de tegendraadse atoomgeleerde Sacharov naar het Westen wist te smokkelen. De publicatie ervan zorgde toen voor heel wat ophef.

Karel van het Reve was in de eerste plaats een verdediger van de kwetsbare democratie; zijn ‘kasplantje’.

Kletskoek

Als essayist kon hij scherp om de hoek komen. Zo moest hij niets hebben van het modieus neomarxisme. De leer van Sigmund Freund fileerde hij als ‘onwetenschappelijke kletskoek’. Van het Reve trok in zijn honderden essays ook ten strijde tegen de grote pretenties en het onbegrijpelijke jargon van de literatuurwetenschappers: ‘Zij willen literatuur promoten maar kunnen niet eens keurig en leesbaar Nederlands schrijven.’

Onder de schuilnaam Henk Broekhuis zou hij in de jaren 1970 een eigenzinnig licht laten schijnen op tal van actuele en minder actuele thema’s. Rode draad in al zijn betogen was steeds weer het bestrijden van onwetenschappelijkheid en irrationaliteit. Karel van het Reve werd toen veel gelezen en was dankzij de nieuwe media populair in Nederland. Zijn bundels verkochten als warme broodjes. Een eerste druk telde steevast zes- à tienduizend exemplaren.

Beverbiografie

De vlot geschreven en aangenaam leesbare biografie van Willem Melching valt uiteen in twee delen; het eerste deel van het boek tot circa 1950 heeft alles van een klassieke biografie en in het tweede deel wordt in de eerste plaats zijn werk besproken. Karel van het Reve schreef enorm veel en om het boek niet te laten uitdijen tot een beverbiografie, komt in dit tweede deel het biografische aspect wat in het gedrang. Zo had ik als fervente biografielezer wel wat meer over zijn leven tijdens de naoorlogse periode willen lezen. Zoals de verhouding met zijn broer Gerard, die nooit goed was.

Ik heb wel enorm genoten van deze biografie en raad eenieder de lectuur ervan aan. Trouwens, de eindnoten die 59 bladzijden beslaan zijn een aparte lezing waard.

De zelfdenker. Karel van het Reve, 1921-1999 door Willem Melching is verkrijgbaar bij onze webwinkel.