Tegelijk verlost en vernietigd: de laatste week van het Derde Rijk

Adolf Hitler pleegde op 30 april 1945 zelfmoord. Toch duurde het nog acht dagen voordat de Tweede Wereldoorlog in Europa tot een definitief einde kwam. Over die acht dagen in mei schreef de Duitse journalist en publicist Volker Ullrich een bijzonder leesbaar en verrijkend boek. Hij kreeg algemene bekendheid als auteur van een vernieuwende Hitler-biografie in twee flinke boekdelen (2013 en 2018).

Deelcapitulaties

Hitler had grootadmiraal (Groβadmiral) Karl Dönitz tot zijn opvolger benoemd. Deze probeerde in de eerste plaats tijd te rekken om nog zoveel mogelijk soldaten en burgers de kans te geven om te ontkomen aan het Rode Leger. Door her en der tot deelcapitulaties over te gaan, kon hij tijd winnen, totdat de Amerikaanse generaal Eisenhower het op zijn heupen kreeg en de Duitsers tot een volledige capitulatie dwong.

Die vond plaats op 8 mei in Berlijn. Het tijdrekken had de Duitsers toch wel wat opgeleverd. Zo ontsnapten 1,85 miljoen Oostfront-soldaten en een onbekend aantal burgers aan Sovjet-Russische gevangenschap en deportatie. Wel vielen alsnog 1,49 miljoen Duitsers in de handen van het Rode Leger.

Marlene Dietrich

Aan de hand van tijdsdocumenten, dagboekfragmenten en getuigenissen van soldaten, gewone burgers en verkrachte vrouwen  bouwt Ullrich zijn uiterst lezenswaardige boek op. Iedere dag vormt hierbij een apart hoofdstuk. Het boek bestaat uit tientallen paragrafen die ieder apart een weinig of onbekend onderwerp nader uitdiepen en beschrijven. Er gebeurde tijdens die week ongemeen veel. Voor een non-fictieboek bezit Acht dagen in mei een ongewoon spanningsveld. Het boek leest dan ook als een voorbijsnellende trein.

Zo beschrijft hij de dodenmarsen van concentratiekampgevangenen doorheen Duitsland. Een aantal burgers toonde oprecht medelijden met deze sukkels en deelde voedsel en andere zaken uit. De meeste Duitsers bleven echter onverschillig. Een ander thema is de opstand in Praag en de zware gevechten tussen Tsjechische weerstanders en soldaten van de Waffen-SS.

Na hun vertrek betaalden de nog aanwezige Duitse burgers het gelag. Hierbij werden er honderden gelyncht. De Sudetenduitsers zelf vielen ten prooi aan etnische zuiveringen. Zij werden gedwongen hun steden en dorpen, die sinds eeuwen Duits waren, te verlaten en naar de restanten van Duitsland te trekken.

De actrice Marlene Dietrich die samen met Amerikaanse soldaten Duitsland introk, ging op zoek naar haar zus Elisabeth. Zij vond haar in Bergen-Belsen waar ze samen met haar man een grote soldatenbioscoop uitbaatte. Dietrich betaalde haar zus maandelijks een som uit opdat ze zou ontkennen dat ze de zus was van haar.

Zelfmoorden in Demmin

Heel wat Duitsers in de oostelijke gebieden van het Reich leefden in een panische angst voor de komst van de ‘Aziatische horden’. En terecht. De jarenlange propaganda voor de komst van het Sovjetleger deed haar werk. Nergens was die paniek echter groter dan in het Oost-Pruisische stadje Demmin. Honderden vrouwen en meisjes werden verkracht, talloze inwoners werden gedood, woningen leeggeplunderd.

Wat volgde was een massale zelfmoord, in een orde van grootte die in geen enkele andere Duitse stad heeft plaatsgevonden in de slotfase van de oorlog. Deze collectieve paniek leidde tot naar schatting zo’n zevenhonderd zelfmoorden.

De vreselijke Rijnweidekampen

In West-Duitsland waren het vooral  Marokkanen, soldaten van het Franse leger, die zich te buiten gingen aan verkrachtingen en bijzonder gewelddadig gedrag. De Amerikanen stelden hierbij de Franse generaals voor hun verantwoordelijkheid. Daarbij maakten ook deze Amerikanen zich schuldig aan oorlogsmisdaden. Ullrich beschrijft de toestanden in de hongerkampen in de Rijnweidekampen in de zomer van 1945.

De Amerikanen beschouwden het uithongeren van de Duitse krijgsgevangenen in de Rheinwiesenlager als een vorm van heropvoeding. Duizenden gevangenen crepeerden van de honger of bezweken aan allerlei ziekten. Het regende protesten. Op het einde van de zomer werden deze 19 concentratiekampen langs de Rijnoevers opgeheven.

Het IJzeren Gordijn

Dit rijke werk wordt tevens opgefleurd door een reeks korte profielen van onder meer Willy Brandt, Walter Ulbricht, Kurt Schumacher, Wernher von Braun, Konrad Adenauer en Helmut Schmidt.

Uit het boek leren we ook dat niet Winston Churchill de term ‘IJzeren Gordijn’ lanceerde, maar wel was het de Duitse minister van Propaganda, Joseph Goebbels. Die bezigde de uitdrukking al in februari 1945, in een artikel naar aanleiding van de Conferentie van Jalta.

De grote meerderheid van de Duitsers, ook degenen die kritisch tegenover het regime stonden, ervoeren 8 mei 1945 niet als een bevrijding, maar als een ongekende nationale catastrofe. Aldus de opinie van Volker Ullrich. De latere bondspresident Theodor Heuss formuleerde het bondig: ‘Verlost en vernietigd in één’.

Ten zeerste aanbevolen lectuur waaruit heel wat te leren valt. Met veelal onbekende illustraties, eindnoten, bibliografie en register.