Tenet: even bijzonder als ingewikkeld tijdslabyrint

Is de Hollywoodspektakelfilm Tenet van de Britse cineast Christopher Nolan een knipoog naar de James Bondfilm? Een voorsmaakje? Of levert Nolan met deze spetterende actiefilm zijn visitekaartje af om een volgende 007-film te mogen maken? Wie zal het zeggen? De toekomst zal het allicht uitwijzen.

De Protagonist

Zet je al maar schrap voor de openingsscène. En wees zeer alert. In de staatsopera van Kiev heeft het orkest maar net keurig alle instrumenten gestemd of de hel barst los. Maar in plaats van een opera begint er achter de coulissen, in de zaal tussen het publiek en op de scène een terreuraanval – of is het een afrekening? – zonder dat je als toeschouwer beseft wie precies tegen wie aan het vechten is. Het publiek blijft als verlamd in zijn stoel het ‘schouwspel’ ondergaan. Je weet echt niet wat er gebeurt en wanneer je het gaat beseffen is het al voorbij. Het gevoel allicht bij een terroristische aanslag.

Uiteindelijk komt uit het bewust verwarde strijdgewoel één iemand als overlevende uit de strijd: de Protagonist, vertolkt door John David Washington (de zoon van zijn vader, de wereldberoemde acteur Denzel Washington, die een sportcarrière voor ogen had). Een beginscène die ook de finale van de film zou kunnen zijn. Van meet af aan al jongleert Christopher Nolan met het begrip ’tijd’ waarvan de filmmaker uitdrukkelijk zijn handelsmerk heeft weten te maken. De titel (en dus in feite ook de hele film) Tenet is een palindroom, een spiegelwoord waarbij de letters symmetrisch zo zijn gerangschikt dat het woord van achter naar voor kan worden gelezen, zowel als van voor naar achter. Trouwens de filmtitel Tenet wordt geschreven met de eind e en t ondersteboven en met de n in een zogenaamde tanggreep. Een benaming uit het militaire jargon waarbij de vijand zowel van voor als van achter wordt aangevallen.

Actie!

Het woord werd aangetroffen op een tempel in Pompeï, het plaatsje niet ver van Napels dat in de eerste eeuw na Christus door een vulkaanuitbarsting van de Vesuvius onder de uitgestorte lava werd bedolven, van de kaart geveegd zeg maar. Tenet is eveneens de naam van een geheim genootschap waarbij gesleuteld wordt aan een van de principes van de thermodynamica: het omkeren van de tijd.

Als actiefilm met een budget van 205 miljoen dollar is Tenet weergaloos. Dankzij de Nederlandse cameraman Hoyte van Hoytema (‘Als toeschouwer mag je niet twijfelen of wat je ziet ook echt kan’), die na Interstellar en Dunkirk tot Nolans vaste filmploeg lijkt te zijn toegetreden, koos Nolan om zijn spektakelfilm op te nemen met het meest heldere filmbeeld anno 2020: de mix van Imax en 70 mm. Reken daarbij een overdonderende soundtrack van Ludwig Göransson.

007?

Je wordt als het ware in een andere wereld geworpen die anderzijds toch zeer herkenbaar is. Je waant je warempel in een 007-film maar dan zonder de ironie en het charisma van de Britse spion James Bond. Maar de rest van het verhaal lijkt op het filmverhaal van een Bondfilm uit de hoogdagen van de Koude Oorlog waarbij je op een zevental exotische locaties aanbelandt. Samen dus met de Protagonist die al onmiddellijk een blanke sidekick meekrijgt van wie hij maar niet te weten komt wie dat eigenlijk is. En of hij wel echt aan zijn kant staat.

De Amerikaanse geheimagent moet zien te beletten dat Sator, een Russische wapenhandelaar (Kenneth Branagh als gewetenloze slechterik) de wereld definitief om zeep helpt. Pikant detail daarbij is nog dat de Rus met zijn vrouw, een bloedmooie, langbenige blondine – ook zo weggelopen uit een of andere Bondfilm – intussen ook nog in een vechtscheiding op leven en dood is verwikkeld. Maar Nolan zou geen Nolan heten als hij zijn spionagefilm geen extra kick zou meegeven.

Tijd

In quasi al zijn films jongleert Nolan met het begrip tijd. Nu is film uiteraard het meest geschikte medium – misschien wel het enige? – om daarmee te spelen. Hij gebruikt geen tijdmachine, Tenet is hoegenaamd geen tijdreisfilm maar buigt het tijdsbegrip om in een inversie: een omkering van de tijd. Nolan kneedt de tijd. Zo zie je in een bepaalde scène een kogel terug in de revolver vliegen, golven achterwaarts bewegen. In een lijf aan lijfgevecht vecht iemand met een man die achterwaarts beweegt, of auto’s rijden in razende vaart in dezelfde scène zowel vooruit als achteruit.

Nolan provoceert de tijdlijn; niet alles gedraagt zich op de terugweg hetzelfde als op de heenweg. Schouwspel verzekerd. Het maakt van de actiefilm behoorlijk puzzelwerk. Nolan is een van de weinige filmmakers die voor zijn uitdagende scenario’s reuzebudgetten binnenhaalt. In 20 jaar tijd maakte hij tien films, goed voor een wereldwijde opbrengst van 4,7 miljard dollar. En tien Oscars ook, al zijn die in de eerste plaats voor de technische kant van het film maken. Het merkwaardige van een film zoals Tenet is dat het aantal special (visual) effects tot het absolute minimum is beperkt. Nolan is een ambachtsman, een liefhebber van analoge pellicule. Bijna alle tijdinversies werden tijdens het opnameproces in de camera opgelost.

Inspiratie

Nolan,  die Engelse taal- en letterkunde studeerde, en 50 jaar intussen is, kreeg de filmmicrobe te pakken toen hij als knaap van 7 jaar in het Londen van 1977 voor het eerst mee mocht aan de hand van zijn vader naar Leicester Square, de plek in de stad met de grootste bioscopen. Hij zag er zowel de nieuwerwetse sciencefictionfilm Star Wars van George Lucas als 2001: A Space Odyssey, de van 1968 daterende cultklassieker van Stanley Kubrick.

En was meteen in de ban. Terug thuis trachtte hij met de super 8-camera van zijn vader de pas door hem ontdekte nieuwe werelden te imiteren. Op dezelfde leeftijd zag hij ook nog: The Spy Who Loves Me met Roger Moore als de charmerende Britse geheimagent 007. Een eeuwige liefde was geboren!?

Rotterdam

Memento, een psychologische thriller, betekende in 2000 zijn grote doorbraak. Toen al liet Nolan zijn verhaal niet netjes van a via b naar z verlopen. Door zijn herhalende scènes en wisselende perspectieven kan je het verhaal ook in omgekeerde volgorde begrijpen. De filmmaker heeft dat uitgangspunt met de jaren (en met zijn films) alsmaar verder uitgewerkt. Maar ere wie ere toekomt. Christopher Nolan is een ontdekking van het Filmfestival van Rotterdam (IFFR) waar hij in 1999 een Tiger Award mocht ontvangen voor zijn debuutfilm Following, een zwartwitfilm, een soort thriller over een jonge schrijver die in een misdaadplot verzeilt geraakt.

De film was gemaakt voor twee keer niks, in de straten van Londen, op vrije dagen, met vrienden, familie en kennissen. Toen al bleek dat hij zijn hoofdpersonages het liefst liet kennen, niet via dialogen maar door wat ze ondernemen. Verwacht dus geen psychologisch onderbouwde karakters maar wel pure actiehelden. Het wordt Nolan wel eens verweten dat hij films maakt met het hoofd en daarbij het hart vergeet.

‘Voèl het’

De meest in het oor springende zin in Tenet is: ‘Probeer het niet te begrijpen, voel het!’ Woorden uit de mond van een vrouwelijke wetenschapper die het hoofdpersonage, de Protagonist, met handen en voeten uitlegt dat er op verschillende plekken op aarde sporen zijn gevonden van tijdruimtepuin van een toekomstige oorlog: de Apocalyps?

Ervaar dus de film als een puzzelwerk over oorzaak en gevolg en vooral over de manier waarop we verhalen vertellen en doorgeven aan elkaar. Alleen dan wordt het genieten en loop je niet hopeloos verloren in Nolans even bijzonder als ingewikkeld tijdslabyrint.