Matthias Desmet ‘De psychologie van totalitarisme’ en het Ministerie van Waarheid in Moskou

De oorlogsroes van de Russen weerkaatst het rijzende totalitarisme van het Kremlin. Na de drollige Stalin en Hitler is Poetin dé moderne totalitair, een man met het lijf en de kop van de hoofdacteur van een kantoorsoap. Het gevaarlijkste type.

Transhumanisme

Een koene en modieuze denker blijft de Israëliër Yuval Noah Harari. U kent zijn naam en heeft zijn boeken in het rek. Hij beschrijft hoe de rommelige mens, wat des mensen is, kan gedisciplineerd worden door de technologie. Onderhuidse sensoren monitoren constant de toestand van ons bloed en zo kan men niet alleen ziektes in een vroeg stadium vaststellen, maar bovendien zal Big Brother weten of wij ons verdrietig of vrolijk, kwaad of rustig voelen.

Harari schildert hier het transhumanisme, een steeds meer mogelijke mens opgetuigd met toestelletjes, bits en technologie. Kwatsj? Neen. Een ingrediënt van het groeiende totalitarisme in de wereld. Zoals de massamens die ‘la passion de l’ignorance’ cultiveert een ingrediënt is. Samenzweerdersnonsens besmetten de hersenen van honderden miljoenen internet-bezoekers.

Mens als atoom

De exegeet van het totalitarisme is de joodse Hannah Ahrendt, een superintellectueel, die in 1951 ‘The origins of totalitarianism’ publiceerde. Het boek is een ‘long seller’ en ging fors over de Amerikaanse toonbanken bij het aantreden van president Trump. De woordsmid van die politieke leer is de Italiaanse filosoof Giovanni Gentile (1875-1944) die schreef over een ‘stato totalitario’ en gehoor kreeg bij Mussolini.

In zijn knappe, didactisch opgebouwde en meermaals zwierig geschreven boek De psychologie van totalitarisme dialogeert klinisch psycholoog en hoogleraar van de UGent Mattias Desmet met Hannah Arendt en haar bekendste boek en vult het vanuit zijn vakgebied aan met belangwekkende gedachten.

Psychologisch ontleden

De klik om het totalitarisme psychologisch te ontleden en alarm te blazen werd dubbel gewichtig door covid-19 en zijn galopperende uitbreiding van richtlijnen, bevelen, codes, overheidsgetoeter, collaborerende media, experten die politici opzij schoven, massapsychose.

Mattias Desmet: ‘De huidige angst en het psychisch onbehagen zijn een probleem op zich. Het laat zich niet herleiden tot angst voor een virus of om het even welk ander bedreigend object. Onze angst heeft als oorzaak het falen van het Grote Verhaal van onze maatschappij.

Het Grote Verhaal van onze maatschappij is het verhaal van de mechanistische wetenschap, een verhaal waarin de mens wordt herleid tot een biologisch organisme. Een verhaal ook dat de psychologische, symbolische en ethische dimensie van het menselijk wezen totaal miskent en zo de menselijke verhoudingen onmogelijk maakt. Door het Grote Verhaal geraakt de mens geïsoleerd van zijn medemens en zijn natuur; iets erin zorgt dat de mens niet langer trilt met de wereld rondom hem; iets erin verandert het menselijk wezen in een “geatomiseerd” subject.’

De grondstof van een totalitaire staat

Hannah Ahrendt zag in de geatomiseerde subjecten, mensen los van ankers en van mekaar en badend in angst, de grondstof van de totalitaire staat. Nogmaals Desmet: ‘Totalitarisme is geen historische toevalligheid. In de eindanalyse is totalitarisme het logische gevolg van het mechanistische denken, dat geboren werd in de Verlichtingstraditie, en haar waanachtige geloof in de almacht van het menselijke verstand.’

Hij waardeert de Verlichting, wat zij bracht aan inzichten en citeert Immanuel Kant en zijn leuze uit 1784: ‘Durf denken! Heb de moed je van je eigen verstand te bedienen’. Desmet vult dit bevel bladzijdenlang aan met de kritiek dat de Verlichting de wieg is van het mechanistische denken, namelijk het dictatoriaal denken dat alles meetbaar is, cijfermatig te begrijpen is, dat de Oerknal de oorsprong is en uit de oersoep over miljarden jaren de mens en zijn huis ontstonden.

Desmet: ‘Wetenschap vandaag begrijpt echter gelukkigerwijze dat het moet inleven, een vermogen tot empathie moet hebben, een soort weerkaatsend invoelen van het verschijnsel dat onderzocht wordt. Wetenschap stoot daarbij op een kern die zich aan elk logisch discours onttrekt en die zich enkel in de taal van poëzie en metaforen laat beschrijven. Het contact met die kern resulteert niet zelden in wat we de seminale (nvdr. allerdiepste, in de oorsprong, in het zaad) religieuze ervaring zouden kunnen noemen de religieuze ervaring die voorafgaat aan en niet bezoedeld wordt door enige vorm van godsdienstige institutionalisering.’

Aanvullend: de Duitse topnatuurkundige Max Planck zag wetenschap uiteindelijk arriveren waar religie ooit vertrok, in een persoonlijk contact met het Onnoembare.

Menselijkheid

Vandaag is de definitie van de menselijkheid, buiten de sfeer van de topfysici, een onbetekenend bijproduct van mechanistische processen. In dat ruwe, anti-menselijke wortelt het totalitarisme, in zijn meest gruwelijke vorm het nazisme en het stalinisme, in zijn mildere vorm vandaag. Maar op de duur even vernietigend in de atomisering van de mensen, in hun existentiële angst, in de kneveling van hun handelen en denken door apparatsjiks met de modernste machines en toezichtsapparaten. Robotten die marcheren volgens de orders van ex-KGB’ers of populistische ‘Machers’ à la Trump, Orban en Erdogan.

Via de massamedia spoelen een steeds kleiner aantal stemmen, zowel politiek als onpolitiek, de huiskamer binnen. De sociale uitwisseling verschraalt in verscheidenheid en eigenheid. Er zweeft steeds sterker ongebonden angst in de samenleving en die is het fundament van massavorming en totalitarisme.

De Verlichting begon goed, was optimistisch en energiek in het streven naar een vrijdenkende mens. Vandaag is zij in meerdere opzichten verworden tot het omgekeerde. Tot de ervaring dat de controle aan de mens ontsnapt. Deze bottere mens is het geatomiseerde subject van Hannah Ahrendt en de getemde massamens van het totalitarisme en zijn bureaucratische heersers.

Einde nabij?

Is het einde nabij? Mattias Desmet oordeelt van niet. Het denken van de knapste natuurkundigen van de voorbije eeuw verwerpt het mechanistische wereldbeeld, de droesem van de Verlichting. De Duitse Nobelprijswinnaar en grondlegger van de kwantummechanica Werner Heisenberg: ‘Ik denk dat de moderne fysica definitief gekozen heeft voor Plato. De kleinste eenheden van de materie zijn geen voorwerpen in de gewone zin; zij zijn vormen, ideeën.’

De kwantummechanica en de chaostheorie zijn fonteinen van het nieuwste denken. Zij duwen het intellectuele, en van de weeromstuit het culturele, maatschappelijke, economische en politieke leven, naar een tijdperk dat volgt op de Verlichting en haar verzuurde nasleep en openen een toekomst waarin het universum weer ‘zwanger van zin is’ (dixit een bevlogen Mattias Desmet).

De Gentse prof klinische psychologie mikt hoog en slaagt in zijn analyse van de psychologische elementen van het totalitarisme. Moskou monitort zijn onderdanen met een Ministerie van Waarheid. Het totalitarisme omsingelt ons grievender dan wij beseffen. Niet overtuigd? Koop en lees het boek van Mattias Desmet.