Vadertje Stalin

Hester den Boer is een jonge journaliste die aan de Universiteit van Amsterdam religie, Russische taal en cultuur en holocauststudies volgde. Ze trok voor enkele maanden naar Rusland waar ze niet alleen in de twee hoofdsteden – Moskou en Petersburg – met mensen ging praten, maar ook in afgelegen gebieden die een slechte reuk hebben in de Russische geschiedenis, zo bijvoorbeeld Vorkoeta en Kolyma, gebieden waar in de Stalintijd honderdduizenden gevangenen naartoe werden gestuurd.

Stalin vandaag

De centrale vraag die Den Boer zichzelf en de geïnterviewden stelde, is of Stalin de dag van vandaag nog bestaat, nog aanwezig is in de hoofden (en harten) van mensen, of hij (nog) populair is en hoe het te verklaren is dat veel mensen in Rusland (nog steeds) geloven in de grote leider. Voor velen is hij de man die Rusland groot gemaakt heeft (net of Rusland voor 1917 niet groot was!) en de oorlog tegen de nazi’s heeft gewonnen. Dit laatste wordt door Poetin tot in den treure herhaald, in feite blijkt de verheerlijking van deze overwinning het enige cement dat de verbrokkelde Russische samenleving nog samenhoudt. Veel mensen zijn ontevreden over de huidige economische situatie, de hoge prijzen en lage pensioenen, de schrijnende rijkdom van enkele tientallen oligarchen tegenover de grote armoede van een groot deel van de bevolking, de rechteloosheid, de graaicultuur en corruptie. Om al die kritiek te ontzenuwen rakelt Poetin de economische verwezenlijkingen van Stalin in de vijfjarenplannen (industrialisering) en de overwinning op Duitsland op om de mensen toch nog een positief beeld van hun land, hun verleden te geven. Het schijnt te werken. Ook al kent Rusland al 25 jaar vrijheid van pers en woord, toch trapt een groot deel van de bevolking in deze magistraal georkestreerde propaganda.

Excuses

Als je de geschiedenis van de Sovjet-Unie na 1991 vergelijkt met wat in Duitsland is gebeurd na de val van Hitler en de ondergang van het Derde Rijk – denazificatie – moet het verbazen dat van overheidswege geen enkele poging is ondernomen om met het kannibalistische verleden van het communistische regime in het reine te komen. Het postcommunistische Rusland heeft geen Neurenberg gekend, geen Waarheidscommissie, niemand is ter verantwoording geroepen, de staat heeft zich nooit verontschuldigd voor de vele misdaden die tegen miljoenen mensen zijn begaan. Ook tegenover de niet-Russische republieken blijven de excuses uit – vooral Oekraïne heeft verschrikkelijk te lijden gehad onder het Sovjetregime, maar een verzoenend gebaar kan er niet af. De regering schijnt bang te zijn om toe te geven dat de staat de schuld van de misdaden draagt – alles wordt afgeschoven op de rug van één man: Stalin. Althans dat gebeurde in de late jaren tachtig en de jaren negentig, toen veel archiefmateriaal naar boven kwam en regelmatig documentaires verschenen over de verschrikkingen van het regime. Sinds Poetin aan de macht is, is het met deze ‘Vergangenheitsbewältigung’ afgelopen: er worden wel hier en daar monumenten opgericht voor de slachtoffers van de terreur (zoals de Muur van Verdriet in oktober 2017, alhoewel bij de inhuldiging ervan de naam Stalin niet één keer gevallen is!), maar daar blijft het bij – de terreur wordt niet verzwegen, maar er wordt meer het accent gelegd op de positieve verwezenlijkingen van de Stalintijd: industrie en overwinning op nazi-Duitsland (over de prijs die voor deze overwinning betaald werd, wordt niet (meer) gepraat). Je zou het kunnen vergelijken met bondskanselier Merkel die nu in het openbaar zou verkondigen (en herhalen) dat Hitler weliswaar misdaden heeft begaan, maar dat toen de treinen op tijd reden, dat hij fantastische Autobahnen aanlegde… En dit alles in volle ernst. Met andere woorden, Poetin is er in geslaagd Stalin salonfähig te maken.

Angst

Het boek van Hester den Boer brengt een verhelderend inzicht in hoe dit allemaal mogelijk is. Wie is schuldig, moeten de daders bestraft worden? (13) Niet-gouvernementele organisaties (ngo’s) die werk maken van deze kwestie, de meest bekende is ‘Memorial’, worden tegengewerkt, geboycot, gepest, maar altijd met een of ander ‘wettelijk’ excuus. Bovendien moeten ze zichzelf sinds 2014 registreren als ‘buitenlands agent’, wat natuurlijk in de ogen van de andere burgers stigmatiserend werkt en herinneringen oproept aan de Stalintijd, toen het land paranoïde was door de achtervolgingswaanzin en de jacht op verzonnen spionnen.

Den Boer heeft herhaaldelijk in haar gesprekken/interviews met mensen die met het verwerken van het verleden bezig zijn gemerkt dat de angst om te praten nog steeds diepgeworteld is (23) en dat ‘de meeste Russen niet zitten te wachten op mensen, en met name buitenlanders, die in hun verleden gaan wroeten’ (29). De Nederlandse journaliste merkt op dat Rusland in tweeën verdeeld is: de mensen die gevormd (zeg maar: misvormd) zijn door de propaganda van de staatsmedia en de mensen met een kritische en onafhankelijke blik (31). In haar gesprekken is ook duidelijk geworden dat er absoluut geen eensgezindheid bestaat zelfs over minder emotionele kwesties als was het kampensysteem efficiënt. Volgens sommigen was het kampensysteem nodig om de oorlog tegen Hitler te kunnen winnen. Velen zijn overtuigd van de schuld van de kampgevangenen: ‘zo maar wordt iemand niet naar een kamp gestuurd… er zal wel iets van waar zijn’. Dit betekent dat meer dan vijftig jaar na Stalins dood de ex-gevangenen nog altijd een beetje wantrouwig bekeken worden. Er is ook de houding van velen dat ze de gruwelijke feiten uit het verleden liever niet willen horen (53). Ronduit beschamend is ook het feit dat het nu zo goed als onmogelijk is geworden om in de archieven te werken, zelfs voor Russen. De archivaris vindt altijd wel een smoesje om je niet binnen te laten. Het officiële Rusland heeft duidelijk geen behoefte aan opgraven van het stalinistische verleden en wie in officiële dienst negatieve berichten over het verleden brengt, wordt zonder pardon ontslagen (zoals de baas van het Rijksarchief Mironenko).

De grote schuldige van dit ronduit verdraaid beeld van Stalin is de staat. Er werden in de jaren negentig wel degelijke studies gepubliceerd (zij het in kleine oplagen) over de concentratiekampen onder de Sovjets, het standaardwerk van Anne Applebaum over de geschiedenis van de Goelag is vertaald in het Russisch, er bestaat zelfs een museum van de Goelag in Moskou en hier en daar piepkleine museumpjes in de provincie, maar daar staat tegenover dat voor alle scholen een gestandaardiseerd tekstboek is ingevoerd waarin Stalin beschreven wordt als een ‘effectief manager’ (62). En dag in dag uit wordt zijn moorddadig gedrag op de staatstelevisie gebagatelliseerd en geminimaliseerd. Een opiniepeiling van 2017 bracht aan het licht dat 38 % van de Russen Stalin als de grootste figuur aller tijden beschouwt (78). 25 jaar persvrijheid en 20 jaar internet hebben dus uiteindelijk weinig effect gehad op de doorsneebevolking. Een verontrustend fenomeen is ook de zelfcensuur die mensen zich opleggen – men weet ondertussen wel wat mag en wat not done is. Volgens sommigen kijken jonge mensen in Rusland nog alleen naar de televisie om te weten welke wind er waait en wat kan en niet kan, om zich op het werk niet te misspreken.

Anarchie

De sympathie voor Stalin wordt ook in de hand gewerkt door de wetteloosheid en de anarchie van de laatste decennia. ‘Onder Stalin was er orde’ luidt het dan, net alsof je de deportatie van miljoenen Sovjetburgers (minderheden), de gevangenzetting van honderdduizenden niet-Russische burgers van net ingelijfde gebieden, het spoorloos verdwijnen van anderhalf miljoen mensen tijdens de Grote Terreur (1937-38) orde kunt noemen. Mensen hunkeren naar een sterke leider (116) en Poetin speelt daar handig op in. Ook de Russische kerk speelt mee – Den Boer heeft gezien dat in verschillende kerken christelijke iconen met een afbeelding van Stalin opduiken (129). De kerk eert wel de nagedachtenis van de slachtoffers, vooral de vervolgde christenen, maar vindt berouw en verzoening belangrijker dan het zoeken naar schuldigen (132). Veel Russen zijn het ‘gekanker’ over het verleden beu, proberen te overleven, vinden materiële welvaart belangrijker dan vrijheid, democratie wordt geassocieerd met de chaos van de Jeltsin-jaren (255), ‘politiek is een no-go’ (189). Volgens een geïnterviewde is iedereen bang, oude tijden herleven, daarom wordt er nauwelijks over het verleden gesproken (205).

Trauma

De conclusies van het onderzoek zijn deprimerend. Het merendeel van de mensen is niet (meer) geïnteresseerd in de waarheid over Stalin, op school wordt het niet bijgebracht en binnen de familie wordt er weinig over gepraat (253). De angst om erover te praten bestaat nog steeds (254). Stalin wordt nu gezien als de sterke leider die Rusland groot maakte (254) en in het gecultiveerde beeld van een groots verleden is geen plaats voor wie het anders beweert (257). Rusland blijft dus zitten met dit onverwerkte trauma, daders en slachtoffers zijn nooit met elkaar verzoend.

Hester den Boer is uiterst voorzichtig met oordelen uit te spreken over mensen die ze interviewt, ook al beweren ze de gekste dingen, maar één keer neemt ze stelling in: ‘Zolang het trauma niet wordt verwerkt, kan Rusland nooit een gezond land worden’ (137). Dat oordeel kan ik ten volle onderschrijven. Dit boek is een voorbeeldig geschreven reportage over een actueel onderwerp in het hedendaagse Rusland, warm aanbevolen voor wie inzicht wil krijgen in wat de Russische regering en Poetin in het bijzonder bezielt.