Robert Cliquet: ‘Nationalisme kan ethisch twee tegengestelde kanten uit’

Robert Cliquet is emeritus-hoogleraar in de antropologie en sociale biologie (Universiteit Gent). Hij stelt dat onze generatie voor langetermijnuitdagingen en diepgaande ethische keuzes staat. De invulling van het begrip nationalisme is er een van.

U stelt dat we in morele onzekerheid en confrontatie leven. Hoezo?
‘Het traditionele denken, dat diep religieus is verankerd, is niet geschikt om de uitdagingen van deze tijd aan te gaan. Godsdiensten zijn systemen die in vroegere culturele fasen zijn ontwikkeld als aanpassingsmechanismen om het hoofd te bieden aan de morele en sociale problemen van die tijdperken. In veel opzichten zijn zij echter niet langer aangepast. Door hun sterke ‘in-group’-gerichtheid, bijvoorbeeld, terwijl de wereld steeds meer geglobaliseerd raakt. Of door hun drang naar bevolkingsgroei, terwijl de capaciteit van de aarde op de proef wordt gesteld. Door hun toekenning van ondergeschikte rollen aan vrouwen ook.’

‘De wereldlijke ideologieën zijn aanpassingsstrategieën die ontwikkeld worden om de uitdagingen van de moderniteit aan te pakken. Ze doen dat echter op gefragmenteerde wijze, zoals bijvoorbeeld het feminisme, het ecologisme of in hun discussies over bio-ethiek. De kennis van de wetenschappelijke, en meer in het bijzonder de evolutionaire grondslagen van moraal is nog onvoldoende verspreid om gebruikt te worden als een solide kennisbasis voor het begrijpen van morele dilemma’s.’

‘Vele hedendaagse uitdagingen zijn van zo’n recente aard dat wenselijke morele opties nog onvoldoende getoetst konden worden. Denk maar aan de bevolkingsexplosie, antropogene beïnvloeding van het milieu en klimaat, effecten van artificiële moleculen of artificiële intelligentie. Vandaar de morele onzekerheid. De meeste religieuze zowel als wereldlijke ideologieën zijn onderling in conflictueuze competitie in plaats van coöperatie, vandaar de confrontatie.’

‘Zonder moraliteit, geen mensheid’

Is ethiek nodig? Wat is de oorsprong ervan?
‘De menselijke soort is genetisch niet meer voldoende geprogrammeerd om haar volwaardige ontwikkeling op individueel, maatschappelijk en intergenerationeel vlak gewaarborgd te zien. De biologisch gebaseerde, morele gevoelens van de mens dienen cultureel gecomplementeerd te worden door ethische lering en ethisch redeneren.’

‘De oorsprong van moraliteit ligt in de evolutie van de homininen. Zonder de ontwikkeling van morele gevoelens en ethische waarden en normen konden de homininen niet evolueren tot de huidige mensheid. De mens is bijgevolg een bio-ethisch wezen. Zonder moraliteit, geen mensheid. Ook voor de toekomst heeft de mensheid nood aan een goed aangepaste en zelfs aan een universeel geldende moraliteit, nu zij een mondiale gemeenschap wordt en door wetenschappelijk kennis haar eigen toekomst kan bepalen.’

Religie is of was vaak bij velen de sokkel van moraliteit. Waarom?
‘Tijdens het hominisatieproces dat verscheidene miljoenen jaren in beslag nam, hebben de hersenen van de homininen de capaciteit ontwikkeld zich te verwonderen over de dingen die ze waarnamen, maar niet konden verklaren. Daartoe zijn ze in de prewetenschappelijke cultuurfasen ideeën gaan ontwikkelen over buitennatuurlijke krachten die hun leven konden richten.’

‘In het agrarisch tijdvak zijn georganiseerde godsdiensten ontstaan die de morele waarden en normen in hun ideologische systemen gingen inbedden. In het prewetenschappelijk tijdvak was religieus geloof als sokkel voor moraliteit een vindingrijke aanpassingsstrategie aan het onbekende. Door de ontwikkeling van de wetenschap zijn de ideologische grondvesten van religieuze geloofsbelijdenissen ondermijnd en hun moreel gezag uitgehold.’

Twee nationalismes

Groepsbinding kan de basis zijn van nationalisme, maar dat kan twee totaal tegengestelde vormen aannemen. Welke dan wel?
‘Nationalisme kan twee belangrijke en antagonistische vormen aannemen. Het kan een emancipatorische beweging zijn, of het kan een imperialistische-protectionistische beweging zijn.’

‘Als emancipatorische beweging betekent nationalisme dat een onderontwikkelde of onderdrukte gemeenschap — een genetische, taalkundige, religieuze of anderszins herkenbare bevolking — streeft naar de verwezenlijking van zelfbeschikking. Hetzij in de vorm van culturele autonomie binnen een multiculturele staat, hetzij in de vorm van politieke onafhankelijkheid.’

‘In principe is er niets mis met nationalisme, zolang het alleen de ontwikkeling van de eigen gemeenschap bevordert en niet gepaard gaat met minachting of onderdrukking van “anderen”. Het is van groot belang dat de leefgemeenschappen waarin mensen samenwonen, op lokaal, regionaal, nationaal, continentaal en ten slotte, ook mondiaal niveau behoorlijk functioneren, voor het bonum commune communitatis.’

‘Als imperialistische-protectionistische beweging streeft nationalisme naar verborgen of openlijke overheersing over andere bevolkingsgroepen of expansie van zijn grondgebied, overtuigd van de eigen culturele, religieuze of zelfs biologische superioriteit. Deze vorm van nationalisme leidt vaak tot interetnisch of internationaal conflict, oorlog, en zelfs genocide.’

Ideologische diversiteit

‘In de meeste moderne samenlevingen wordt de ideologische diversiteit vaak gelabeld of zelfs gestigmatiseerd in de simplistische dichotomie van “progressief-conservatief”. Liberalen, nationalisten en christendemocraten worden vaak bestempeld als conservatief; socialisten, feministen en ecologen worden traditioneel beschouwd als progressief.’

‘De ideologische verscheidenheid kan gecompliceerder zijn en wordt niet goed gedekt door die gemeenzame dichotomie. Inzake culturele waarden, bijvoorbeeld, zijn liberalen vaak vooruitstrevend in de zin van het bevorderen of ondersteunen van innovatieve en goed aangepaste ideeën en acties die vereist zijn door het moderniseringsproces. Hetzelfde geldt voor christendemocraten met betrekking tot kwesties van sociale gelijkheid en billijkheid.’

‘Socialisten kunnen zeer conservatief zijn in het handhaven van beleid dat geschikt was in eerdere fasen van de industrialisering, maar grotendeels achterhaald of verouderd in de huidige dynamiek van de postmoderne samenleving. Als links beschouwde ecologen zijn conservatief in hun inspanningen om waardevolle natuurlijke ecosystemen en natuurlijke hulpbronnen te behouden, zij het vaak zonder voldoende begrip van de complexiteit.’

Universele moraliteit noodzakelijk

Is het realistisch te denken aan (of te dromen van) menselijke vooruitgang op ethisch vlak?
‘Op het eerste gezicht lijkt een dergelijke gedachte (of droom) inderdaad hersenschimmig. Er kunnen tal van argumenten aangehaald worden om die idee te ondergraven: bij voorbeeld, de competitiviteit van aandriften zoals egoïsme versus nepotisme en altruïsme. Bij nader toezien echter is enig optimisme toch gewettigd. Sinds de opkomst van het wetenschappelijk tijdperk en de ermede verbonden verlichting en het ontstaan de wereldlijke ideologieën, zijn er uiterst belangrijke moreel vernieuwende ideeën ontstaan of ontwikkeld die op een morele vooruitgang wijzen.’

‘Over het algemeen erkennen de meeste deskundigen dat de ontwikkeling van de moderniteit, in vergelijking met voorgaande culturele stadia, is gepaard gegaan met een aanzienlijke morele vooruitgang. Klassieke voorbeelden van verbeteringen van morele waarden en normen zijn de afschaffing van de onderdrukking van vrouwen, kinderarbeid, en slavernij. Ook de erkenning van individuele rechten. Of de aanvaarding van verschillende vormen van diversiteit, bijvoorbeeld op het gebied van ideologie, ras, etniciteit, en sommige aspecten van seksualiteit. En de uitbreiding van ethische bekommernis tot andere dan menselijke levensvormen en de fysische omgeving op de planeet.’

‘Voor de toekomst zullen er enorme inspanningen moeten geleverd worden om een verdere ethische vooruitgang te realiseren. Het is immers niet zo gemakkelijk om snel complexe genetische disposities van de mens te wijzigen. Een verdere morele vooruitgang zal via culturele en educatieve weg moeten worden gerealiseerd. Zoals in ons boek wordt bepleit, is de ontwikkeling van een breed evolutionair gebaseerde universele moraliteit een noodzaak om een verdere morele vooruitgang te boeken en de menselijke soort veilig te gidsen naar nieuwe stadia van biologische evolutie en culturele ontwikkeling.

Lees het boek Ethische keuzes voor de toekomst van Robert Cliquet en Dragana Avramov nu. Uiteraard te koop in de online boekhandel van Doorbraak.