Spion in dienst van Moskou

Vladimir Poetin dreigt wat graag met de inzet van atoomwapens. Maar hoe is Rusland ooit in het bezit ervan gekomen? Wat heeft de zoon van een Duitse theoloog ermee te maken?

Wie van onze lezers een zestigplusser is, heeft misschien ooit op school het toneelstuk Voorlopig vonnis van Jozef Van Hoeck gelezen. Het stuk handelt over de Duitse atoomwetenschapper Klaus Fuchs (1911-1988). Fuchs had kort na de Tweede Wereldoorlog informatie over de bouw van een atoombom doorgegeven aan de Sovjet-Unie. Vandaag is het precies 25 jaar geleden dat Fuchs in Oost-Berlijn, de toenmalige hoofdstad van de DDR, overleed.

Religieus socialist

Zijn linkse sympathieën had Klaus Fuchs niet ‘van vreemden’. Zijn vader, Emil Fuchs (1874-1971), was eertijds een bekende theoloog die in zijn artikels en boeken, zoals Christliche und marxistische Ethik, christendom en socialisme met elkaar probeerde te verzoenen. De ‘religieuze socialist’ Emil Fuchs was lid van de sociaaldemocratische partij (SPD) en van de bond Reichsbanner Schwarz-Rot-Gold. De laatste was opgericht ter verdediging van de Republiek van Weimar. (Vernoemd naar de driekleur die voor de parlementaire democratie van Duitsland stond en staat.)

In 1933 ontzetten de nationaalsocialisten hem uit zijn ambt als professor aan de Pädagogische Hochschule in Kiel. Na de val van het Derde Rijk werd Emil Fuchs professor in Leipzig (DDR). Hij verzette zich vergeefs tegen de afbraak in 1969 van de Universitätskirche, het kerkgebouw van de universiteit Leipzig, door de atheïstische machthebbers van de DDR.

In het vizier van de Gestapo

Klaus Fuchs trad in de ideologische voetsporen van zijn vader. Ook hij werd lid van de SPD en het Reichsbanner, maar stapte in de zomer van 1932 over naar de KPD, de Kommunistische Partei Deutschlands. Hij geloofde immers dat de communisten de enigen waren die een dam tegen het aanzwellende nationaalsocialisme konden opwerpen. Maar het was te laat. Op 30 januari 1933 kwam Adolf Hitler aan de macht. De jonge Fuchs ging nu mee in het ondergrondse communistische verzet. (Zie ook mijn mijn boek over het Duitse verzet in het Derde Rijk.) Intussen was hij al lang in het vizier van de Gestapo geraakt.

De grond werd hem te heet onder de voeten in Berlijn. Hij vluchtte in augustus 1933 naar Parijs en kon daarna, dankzij familiale verbindingen, verder studeren in Edinburgh en Bristol. Hij begon zich toe te leggen op kernfysica nadat hij in 1937 in Edinburgh in dienst kwam van Max Born, de latere Nobelprijswinnaar voor de natuurkunde. Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog interneerden de Britten hem korte tijd als ‘vijandige buitenlander’. Maar daarna, gezuiverd van alle verdenking, kon hij in 1942 Brits staatsburger worden.

The Manhattan Project

In Birmingham werkte hij tussen 1941 en 1943 mee aan het Britse atoomprogramma ‘Tube Alloys’. Ten gevolge van een akkoord tussen de Britse premier Winston Churchill en de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt verhuisde het onderzoeksprogramma rond het militaire gebruik van atoomenergie naar Los Alamos in New Mexico (USA). Klaus Fuchs zou er onder leiding van de kernfysicus Robert Oppenheimer gaan meewerken aan het ‘Manhattan Project’ voor de ontwikkeling van een atoombom.

Spion van Moskou

Klaus Fuchs was aan de ene kant een gedreven wetenschapper en aan de andere kant een overtuigde communist. Hij besefte maar al te goed welke belangrijke rol dit programma speelde voor het verdere verloop van de oorlog en voor wat erna zou komen. Vanuit zijn sympathie voor de Sovjet-Unie was de stap vlug gezet naar spionage voor Moskou. Al voor het einde van 1943 had hij bijna zeshonderd bladzijden aan waardevolle informatie over atoomenergie doorgespeeld aan de Sovjets. En daar zou het niet bij blijven. Na zijn terugkeer in 1946 naar Groot-Brittannië ging hij aan de slag ging bij het Atomic Energy Research Establishment in Harwell (Oxfordshire). En ook daar bleef hij hen voeden met geheime rapporten.

Het is pas in 1949 dat de Britse geheime dienst door het kraken van Sovjetcodes erachter kwam dat de spion met de codenaam ‘Charles’ niemand anders dan Fuchs kon zijn. Om het werk van de codebrekers niet in gevaar te brengen, moest Fuchs er zelf toe gebracht worden een bekentenis af te leggen.

Een verschrikking

Uitgenodigd voor gesprekken met William Skardon, een speurder van de veiligheidsdienst MI5, had hij natuurlijk alles kunnen ontkennen. Maar hij wilde na al die jaren van een dubbelleven in het reine komen met zichzelf. Misschien speelde zijn Duits-protestantse opvoeding hierin mee? In ieder geval klapte hij op 24 januari 1950 uit de biecht.

Waarom hij zich aan spionage bezondigd had, verklaarde hij als volgt: ‘I could not see why it was in the West’s interest not to share the bomb with Moscow… it was abhorrent to me that one side should be able to threaten the other with such great force… I never thought that I was doing something culpable by passing the secrets to Moscow. It would have seemed an evil negligence for me not to have done it.’

(‘Ik zou niet weten waarom het in het belang van het Westen was de bom niet met Moskou te delen… Het leek me een verschrikking dat de ene zijde de andere met zo een grote kracht zou kunnen bedreigen … Ik heb nooit gedacht dat ik iets fouts aan het doen was door de geheimen naar Moskou door te sluizen. Het zou een kwalijke nalatigheid gebleken te zijn voor mij om het niet te doen.’)

Genade

Klaus Fuchs werd in maart 1950 tot veertien jaar gevangenisstraf in Groot-Brittannië veroordeeld. In 1959 kreeg hij genade en kon hij afreizen naar zijn vader in Leipzig. Datzelfde jaar nog huwde hij Margarete (‘Grete’) Keilson. Zij was in een vorig leven nog secretaresse geweest van Georgi Dimitroff: de leider van het West-Europese Bureau van de Komintern (de Communistische Internationale, zie informatie hier).

De nationaalsocialisten hadden Dimitroff ervan beschuldigd de ‘Reichstag’, het Duitse parlementsgebouw, op 27 februari 1933 in brand te hebben gestoken. In het Reichstagsbrandprozess in Leipzig werd de Bulgaarse communist op 27 december datzelfde jaar vrijgesproken. (Zie over de verwikkelingen dit artikel in Doorbraak.) Grete zelf was de weduwe van de journalist Max Keilson (1900-1953), die als graficus ook de propagandaplakkaten van de KPD en het bekende antifa-logo had ontworpen.

Klaus Fuchs vestigde zich in Dresden. Tot 1974 was hij vicedirecteur van het DDR-onderzoekscentrum Zentralinstitut für Kernforschung. Zijn blijvende historische betekenis bestaat er objectief echter in dat de Sovjetunie door zijn spionageactiviteiten minstens twee jaren heeft gewonnen bij het ontwikkelen van de atoombom.