Vechtjassen voor een ideaal

Er zijn Belgen die willen vechten voor Oekraïne. Ze hebben historische voorgangers: de Internationale Brigades in Spanje, de Vlaamse en Waalse Waffen-SS’ers, de vrijwilligers in de oorlog van Korea en de huurlingen in Afrika van Jean Schramme en Bob Denard.

Piet en Emiel Akkerman, Joodse diamantarbeiders in Antwerpen, sloten zich in 1936 aan bij de Internationale Brigades in Spanje en vochten voor de legale republiek. Zij vochten tegen de invasie van generalissimo Francisco Franco, zijn Spaanse Legioen, Marokkaanse vrijwilligers (zogeheten Regulares) plus de soldaten en de militairen, en hun materiaal, van Hitler en Mussolini.

Aan zijn moeder schreef Piet Akkerman: ‘Ik groeide op in een samenleving die rijp was voor onrechtvaardigheid en onderdrukking. Ik heb geleden als arbeider en als Jood. Zijn niet 99% van de pogroms in de wereld georganiseerd om de aandacht af te leiden van de miserie van het volk door de haat tegen de Joden aan te wakkeren… Uw kinderen aanvaarden dit niet, zij hebben niet gebogen, zijn niet stom gebleven.’

Binnen drie maanden werden Piet en Emiel gedood in de Spaanse Burgeroorlog.

Ideaal

Vechtjassen voor een ideaal, zoals de kandidaten voor Oekraïne: die kent Vlaanderen nog. In de Tweede Wereldoorlog streden duizenden Vlamingen en Walen bij de Waffen-SS tegen de communisten en het judeo-bolsjewisme. Bij mijn oma kwam in de jaren vijftig een Belgische militair met een blauw mouwschild op zijn kaki-pak. Hij vocht in Korea als vrijwilliger van de VN-macht, geleid door de VS.

Maar ook avontuur en geld lokten in de jaren zestig huurlingen naar de Bruggeling Jean Schramme en de Fransman Bob Denard in Centraal-Afrika.

Meer dan 15 000 boeken zijn geschreven over de Spaanse Burgeroorlog, het voorspel van de Tweede Wereldoorlog. Maar het vuistdikke The International Brigades (2021, 696 blz.) van Giles Tremlett, jarenlang de correspondent van The Guardian in Spanje, blijft een primeur. Het is een analyse van hoe vrijwilligers reguliere oorlogscampagnes aanvullen.

Vrijwilligers in Spanje

De eerste vrijwilligers die de republikeinen te hulp schoten waren deelnemers aan de Volksolympiade in 1936 in Barcelona. De Volksolympiade was een tegenwicht voor de Olympische Spelen in Berlijn die gesponsord werden door de nazi’s. Clara Thalmann, een Zwitsers zwemster en anarchiste, en Fanny Schoonheyt, een Nederlandse journaliste die in de straten van Barcelona patrouilleerde met een machinegeweer, waren typisch.

De hoofdstad van Catalonië was een bolwerk van de anarchistische syndicaten en de stad werd een laboratorium voor experimenten in volksdemocratie en een mekka voor internationaal links. De Spaanse nationalistische generaals daarentegen hadden, voordat zij hun opstand begonnen, de steun van Hitler en Mussolini. Hitler zond meteen na zijn akkoord in Bayreuth, waar hij het Wagner-Festival volgde, twintig grote transportvliegtuigen en oorlogsbodems naar de straat van Gibraltar om de 15 000 krijgers van Franco te beschermen bij hun bestorming van het moederland.

Geen inmenging

Om de niet-inmenging in Spanje te controleren richtten 27 landen, waaronder Duitsland en Italië, in Londen nog een Non-Interventie Comité op. Maar dat bleek een lachertje. Hitler en Mussolini ondertekenden de stichtingsacte weliswaar, maar leverden schaamteloos mankracht en vuurkracht aan de nationalistische generaals. Duitsland leverde 19 000 soldaten, Italië 75 000 en de USSR 2000.

Een week na de conferentie in Londen begon de Komintern, gesticht in 1919 en geleid door de USSR om het communisme te verspreiden, vrijwilligers te rekruteren voor het republikeinse kamp (de wettelijke Spaanse regering).

Nehru

De Internationale Brigades telden op hun hoogtepunt 35 000 mannen en vrouwen uit zestig landen, twee dozijn kolonies en protectoraten. Jawaharlal Nehru, de toekomstige eerste minister van India, bezocht in juni 1938 in Barcelona toen daar Duitse bommen vielen. Daar werd zijn wil tot onafhankelijkheid versterkt.

Hoewel de brigadisten ideologisch links waren, waren ze niet allemaal communistisch. Deze brede samenstelling van de Brigades volgde op het Zevende Wereldcongres van de Komintern in 1935, waar de Sovjet-Unie pleitte voor politieke samenwerking met alle antifascistische partijen. Negentig procent van de rekruten van de Brigades waren afkomstig uit de arbeidersklasse, wat niet belette dat ook uit de hoogste maatschappelijke lagen vrijwilligers naar de Spaanse velden trokken.

Zo trokken John Cornford en Esmond Romilly naar het front. Eerstgenoemde was een dichter en een achterkleinzoon van Charles Darwin. En Romilly was een neef van Winston Churchill. Ook de schrijver Hemingway was aan het front. Twintig procent van de brigadisten was daarnaast joods. Zie Piet en Emiel Akkerman: hun acties waren een afspiegeling van het groeiende antisemitisme van de jaren dertig.

Geen Komintern-leger

In zijn boek bewijst Giles Tremlett dat de Internationale Brigades geen Komintern-leger vormden. Die indruk was echter wel ontstaan vanwege de magistrale reportage Homage to Catalonia van George Orwell, de Britse auteur van het bekendere Animal Farm. Homage to Catalonia is zijn memoir over zijn maanden aan het Spaanse front.

Het geval wil dat Orwell vrijwilliger was van de POUM, een Spaanse politieke partij met Trotskistische kleur die anarchisten aantrok. En precies waar Orwell in 1937 in Barcelona opdook, braken hevige straatgevechten uit. Die gevechten werden gevoerd tussen POUM-isten en een alliantie van communisten, republikeinse soldaten en Sovjet-adviseurs. De NKVD, de voorloper van de KGB van gisteren en de FSB van vandaag, folterde en executeerde Andreu Nin, de leider van de POUM, op bevel van Stalin. Nin was namelijk omstreden geraakt omdat hij de showprocessen in Moskou en de politieke onderdrukking in de Sovjet-Unie laakte.

Einde van de Internationale Brigades

De Internationale Brigades, die op dat ogenblik nog slechts 12 000 leden telden, stopten officieel in september 1938 als eenzijdig gebaar. Dit deden zij op verzoek van het Niet-Interventie Comité, om de Italiaanse en Duitse soldaten uit het land te kunnen zetten. Veel brigadisten trokken daarop naar Frankrijk en aangemoedigd door Franco werden 10 000 veteranen van de burgeroorlog na 1940 vermoord in Duitse concentratiekampen.

En hoe opmerkelijk: in de Verenigde Staten schilderden aanhangers van president Trump nog in 2017 een swastika op het monument voor de Amerikaanse vrijwilligers, van de Lincoln Brigade, in Madison, Wisconsin.