Duisternis wacht Europa wanneer de Verlichting uitvalt

Wie zich op een onbewaakt moment vervuld voelt geraken van een ongebreideld vooruitgangsoptimisme, kan ter genezing daarvan niet beter doen dan het boek Wat op het spel staat te lezen, van het brein van Philipp Blom. Je hoeft het zelfs niet helemaal uit te lezen, minder dan 5% volstaat, om binnen de kortste keren weer je goede oude zwaarmoedige zelf te worden.

Er staat véél in Wat op het spel staat en op de tandenfee na is niks van dat ‘véél’ opbeurend. Kort door de bocht houdt Blom de waarden van de Verlichting en het liberalisme tegen de ongekende uitdagingen die het Westen te wachten staan, zoals klimaatverandering, massamigratie, de nu al voelbare algoritmisering van arbeid en de herleiding van het individu tot een in digitale data representeerbare consument. Nog korter door de bocht, maar wel tweetbaar: de vermarkting van de Verlichting.

Fundamenten van de Verlichting

Twee van de fundamenten van onze liberaal-democratische samenleving zijn de rechten van de mens en het geloof dat iedereen in se gelijk is. Maar, hoe evident beide aannames in veel westerse hoofden vandaag ook mogen zijn, geen van die fundamenten is meer dan een al dan niet tijdelijke consensus. Anders gezegd: democratie, liberalisme en mensenrechten werken zolang er voldoende mensen zijn die erin geloven. Valt het maatschappelijke draagvlak weg, dan is het slechts een kwestie van tijd eer alternatieve samenlevingsvormen (in het boek van Blom ‘autoritairdere’) in de dans springen: ‘Democratie is geen natuurtoestand, geen historische noodzaak’ (p.165).

Over de Europese Unie uit Blom zich eerder positief: ‘De nu door crises geplaagde Europese Unie is een klassiek voorbeeld van zo’n eliteproject dat veel mensen groot voordeel heeft gebracht’ (p. 118). Die bevinding ten spijt schrijft Blom ook enkele keren dat de EU worstelt met haar legitimiteit. Daar valt wat voor te zeggen. Anno 2017 kampt de EU met een afstotend democratisch deficit. In tien jaar tijd kregen de Europeanen al twee wake-upcalls die het draagvlak onder de liberaal-democratische samenleving dreigen weg te slaan.

Private winsten, sociale schulden

De eerste wake-up call was de manier waarop de bankencrisis van 2008 werd aangepakt. Het dogma ‘wie werkt, plukt daar vroeg of laat de vruchten van’ kreeg een flinke knauw door de selectiviteit waarmee getroffenen hulp toegeschoven kregen. De grootbanken, aan wie we de crisis grotendeels te danken hadden, werden ’too big to fail’ verklaard, een status die zelfs landen niet te beurt viel. Terwijl duizenden mensen hun werk, hun spaargeld en hun huis verloren, kochten onze overheden de zieltogende banken op, met het geld van diezelfde duizenden getroffen individuen.

Die selectiviteit, waarmee vele Europeanen op nogal crue manier de eigen onbeduidendheid onder de neus werd gewreven, was an sich al behoorlijk stout. Helemaal cynisch werd het toen diezelfde grootbanken, die dus aan de basis van de crisis lagen, kort daarna niet alleen op het oude elan verdergingen, maar daar bovendien een schepje bovenop deden door nog hogere bonussen en dividenden uit te keren, door nog meer van de mensen die hen hadden gered te ontslaan en in Spanje zelfs door de op dat moment duurste voetbaltransfer aller tijden te financieren.

Zoals het in Bloms boek gevat verwoord staat: ‘De winsten worden geprivatiseerd, de schulden gesocialiseerd’. Voor de doodgewone, totaal in de steek gelaten, Europeaan, niet eens van slechte wil, is dit een hoogst ontluisterende ervaring. Hij blijft achter met de dodelijke indruk dat sommigen zich gelijker wanen dan anderen, dat de doorsnee werknemer louter gedoogd wordt ter verrijking van een onzichtbare, niet-verkozen en dus onmogelijk ter verantwoording te roepen elite. Daar komt het onwelmakende gevoel bij dat de Europese overheden, als het er op aankomt, niet aan de zijde van de gewone mens te vinden zijn.

Onprettig ontwaken

De tweede wake-upcall doorlopen we vandaag, eind 2017, en hij raakt aan het fundament van de rechten van de mens. Het conflict tussen Spanje en Catalonië kan door vele brillen bekeken worden. Voor de meeste van die brillen valt mijns inziens nog wel iets te zeggen, vooral zolang we de clash binnen de Spaanse context analyseren. Echter, sinds enkele decennia valt Spanje ook binnen de Europese context, waardoor wat daar gebeurt vanzelf een Europese dimensie krijgt, een dimensie die dankzij initiatieven zoals Erasmus alsmaar intensiever beleefd wordt.

De EU droomt in haar discours van een echte Europese gemeenschap, maar geeft helaas niet thuis wanneer die zich manifesteert op een wijze die haar onverkozen leiders niet zint. De EU, die als heimat van de Verlichting terecht prat gaat op haar waarden, toont zich andermaal selectief en niet alleen dat, maar laat die selectiviteit spelen ten nadele van haar onderdanen. Zelfbeschikking, vrijheid van politiek denken en handelen, recht op vrije media, op een waardige behandeling in de gevangenis en dialoog als enige aanvaardbare oplossing bij conflict… Voor velen onder ons voor wie die dingen vanzelfsprekend waren, was het onprettig ontwaken de afgelopen maand.

Had de EU de zijde van Catalonië moeten kiezen dan? Neen. De EU had geen zijde moeten kiezen, tenzij die van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en die van haar eigen gedragsregels, die geweld tegen de eigen bevolking veroordelen. Nu heeft de EU haar eigen waarden verloochend, niet alleen door ze niet te laten prevaleren op al de rest, maar vooral door de zijde van één partij te kiezen en dan nog die partij die die waarden het duidelijkst heeft genegeerd.

Rechten of privileges?

Voor mij en mogelijk ook voor heel wat andere Europeanen gaat het in Spanje al lang niet meer over de al dan niet afscheuring van Catalonië, die we misschien sympathiek vinden, maar voor de rest niet zo heel belangrijk. Waar het om gaat, is dat in Spanje een precedent geschapen wordt, dat daar een norm gezet wordt voor wat onze regeringen met ons mogen doen wanneer zij in ons zaken projecteren, al dan niet terecht, die hen tegen de haren instrijken. De nieuwe norm is nu dat mensen tot bloedens toe geslagen mogen worden door de politie, dat democratisch verkozen politici de gevangenis invliegen en dat dat hele EVRM maar om te lachen was.

Tweemaal in tien jaar tijd heeft de EU haar masker moeten laten zakken en evenveel keer was er achter dat masker van de Verlichting niet veel te zien. Integendeel, de toekomst oogt pikkedonker voor de doorsnee Europeaan, die stilaan leert wat het verschil is tussen echte rechten en tijdelijke privileges. De conclusie die zich in alsmaar meer hoofden opdringt, is pijnlijk en wrang: we zijn irrelevant. Als het erop aankomt, staan we in de kou en daarboven (in de hemel noch op het Schumanplein) is er niemand die aan onze kant staat.

Wie blijft achter?

Welke vaart het allemaal zal lopen, is niet zeker. Maar dat er nog wake-upcalls zullen volgen, staat in de sterren geschreven. De robotisering en algoritmisering van arbeid zullen de EU eerder vroeg dan laat voor de beslissing zetten wat te doen met de miljoenen overbodige Europeanen. Ik schrijf trouwens niet per ongeluk ‘miljoenen’, want er is nagenoeg geen enkele arbeid die niet goedkoper (voor de eigenaars ervan) kan gedaan worden door robots en algoritmes. Daarnaast plaatsen de massale migratie vanuit Azië en Afrika (op een bepaalde manier ook het gevolg van het selectief hanteren van de Verlichtingswaarden) en de klimaatwijziging de Europeanen voor ongeziene uitdagingen.

De Europeanen resten twee mogelijkheden, nu het nog kan. Eén mogelijkheid is de verkiezing van beleidsmakers die een ander Europa visioneren, één dat opnieuw aansluit bij de waarden van de Verlichting en geënt is op het EVRM. Dat is iets wat we, voorlopig althans, nog in eigen hand lijken te hebben. Een andere mogelijkheid is dat de Europeanen die de liberale democratie genegen zijn, zelf de wijk nemen naar andere delen van de wereld – Amerika is groot genoeg – om daar verder te bouwen aan de idee ‘Europa’. Het hoeft geen betoog dat in dat laatste scenario heel veel mensen niet zullen meekunnen. Voor de achterblijvers op het Oude Continent ziet het er op dit ogenblik waarlijk niet goed uit.