Waarom een staatshervorming onvermijdelijk is

De Belgische politieke crisis lijkt uitzichtloos, zeker gezien de forse uitspraken van PS-voorzitter Paul Magnette. Als je de feiten op een rijtje zet, is de uitkomst niet zo moeilijk te voorspellen: een staatshervorming is onvermijdelijk. Hieronder geef ik een overzicht van de elementen die daar toe leiden, tot spijt van wie het benijdt.

Vlaanderen is zowat de meest rechtse regio van Europa en Franstalig België de meest linkse, wat betreft de sociaaleconomische consensus. Een coalitie waar zowel N-VA als PS deel van uitmaken, kan het over zo goed als niets eens zijn. Het is wel zo dat er in de marge wat overeenkomsten zijn over een strenger migratiebeleid, maar grosso modo zal een compromis er op moeten neerkomen dat er met zo’n coalitie niets verandert. Voor de N-VA is dat een enorme toegave, omdat grote economische hervormingen nodig zijn om de welvaartsstaat recht te houden. Voor de PS is het evenzeer een volledige ontkenning van haar verkiezingsprogramma dat bulkt van hogere taksen en meer uitgaven.

Begrotingstekort

Het federale begrotingstekort, vlot op weg naar 3 procent van het bbp, is vrijwel onmogelijk op te lossen zonder ofwel grote besparingen in de sociale zekerheid ofwel hogere taksen, en dat in het land met zowat de hoogste belastingdruk ter wereld, op enkele Scandinavische landen na, die hun burgers veel meer waar voor hun geld geven. Beide zijn politiek gezien eigenlijk ‘science fiction’. Naast de talloze inefficiënties is de vergrijzing de grote boosdoener voor de financiële situatie op federaal niveau. In ons land namen de sociale overheidsuitgaven de voorbije 20 jaar met 3,6% van het bbp toe.

Daarbij krijgt het federaal niveau eigenlijk te weinig geld voor haar bevoegdheden, terwijl de deelstaten zwemmen in het geld. Niettemin zitten de bevoegdheden die bij de burger nog een draagvlak creëren voor de enorme belastingdruk wel nog grotendeels federaal: pensioenen, gezondheidszorg en werkloosheidsverzekering. Om het iets plastischer uit te drukken: de burger zou wel eens te horen kunnen krijgen: ‘Helaas kunnen we voor u geen hartklep betalen, want we hebben dat geld nodig voor de Vlaamse boscoach.’

Wallonië-Brussel

Ondanks het feit dat de deelstaten eigenlijk te veel belastinggeld ontvangen in vergelijking met de taken die hen zijn toebedeeld, zitten Brussel en de Franstalige deelstaten toch in slechte financiële papieren. Brussel kent zo maar eventjes een begrotingstekort van 20%, terwijl ook het Waals Gewest zwaar in het rood gaat en de Franse Gemeenschap zelfs op het faillissement afstevent, althans voormalig Begrotingsminister André Antoine (cdH). Daarbij komt dan nog eens dat de zesde staatshervorming terecht zorgt voor een graduele vermindering van de transfers naar regio’s met lager dan gemiddelde inkomsten uit de personenbelasting – Franstalig België dus – vanaf 2025, iets waar de PS zich van bewust is, en wat voor de partij een reden is om wel degelijk het institutionele debat aan te gaan.

Net voor de verkiezingen pleitte toenmalig PS-voorzitter Elio Di Rupo daarom al voor een aanpassing van de financieringswet. Doel is uiteraard om de transfers te bestendigen en de financieringswet daarbij zo mogelijk nog onbegrijpelijker te maken dan nu al het geval is.

In theorie is het mogelijk dat sp.a voor een ‘Vlaams-flinkse’ koers kiest en de PS laat vallen, waarbij de Zweedse coalitie met sp.a en cdH een nipte meerderheid van 77 zetels heeft, en Jean-Marie Dedecker als kingmaker fungeert. Wellicht kent zo’n scenario echter te veel obstakels. Grote besparingen in de sociale zekerheid zouden met zo’n coalitie trouwens ook moeilijk zijn, op wat maatregelen die de efficiëntie verbeteren na. Bovendien is het maar de vraag of zulke besparingen wenselijk zijn, wanneer de overheid eigenlijk meer dan genoeg geld heeft, ook al zit het bij de deelstaten. Dan is er natuurlijk steeds de mogelijkheid van privatiseringen in de sociale zekerheid. Dat is zeker te overwegen, al is het maar omdat ons sociaal systeem nu al veel private elementen kent. Dit kan echter niet kan werken als de bevolking tegelijk hoge taksen moet betalen.

Twee oplossingen

Naast politiek onrealistische gigantische besparingen en privatiseringen in de sociale sector of anderzijds belastingverhogingen, zijn er dus maar twee realistische structurele oplossingen voor het federaal begrotingstekort: een herfinanciering van het federaal niveau of een transfer van bevoegdheden naar de deelstaten zonder navenante financieringsoverdracht. Het eerste is politieke science fiction, dus logischerwijze is het tweede de enige realistische oplossing.

Zo’n transfer van pensioenverplichtingen en ziekenhuisfacturen naar de deelstaten zou bij de Vlaamse overheid grote besparingen noodzaken. Het argument dat die dienen om de welvaartsstaat recht te houden zal velen wel overtuigen, zeker wanneer de media wat meer in detail zouden bekijken wat er nu allemaal gebeurt met dat belastinggeld op Vlaams niveau en eigenlijk zou kunnen worden besteed aan sociale uitgaven. In feite voorzag de zesde staatshervorming al – uit noodzaak – dat de overheveling van bevoegdheden niet was gekoppeld aan de navenante middelen hiervoor, wat Vlaams Minister van Welzijn Jo Vandeurzen enkele jaren geleden tot besparingen noopte.

In Brussel en de Franstalige deelstaten is het een ander verhaal. Niet enkel bestaat daar veel minder politieke wil om te gaan besparen, ook zal de nood aan besparingen er door het onverantwoordelijk beleid in het verleden ook veel groter zijn. Tenzij de Vlamingen de eenheid van het land willen op het spel zetten, met alle risico’s vandien, is het moeilijk te vermijden dat een wijziging van de financieringswet opnieuw uitloopt op een zoveelste rondje transfers. Daarbij zal de Franstalige toegeving dan moeten zijn dat de toekomstige degressiviteit van die transfers veel sneller op gang zal komen dan in het verleden. Met andere woorden: ditmaal zal er geen mogelijkheid zijn voor de Franstaligen om besparingen te ontwijken. Ze zullen enkel geld krijgen om nu even het faillissement te vermijden.

Vivaldi

Het is natuurlijk goed mogelijk dat een opvolger van Koen Geens er toch in slaagt om tegen de wil in van CD&V-voorzitter Joachim Coens een zogenaamde Vivaldi-coalitie te bouwen, bestaande uit de liberale, socialistische, christendemocratische en groene politieke families. De vraag is of de nieuwe voorzitter van Open Vld hier in mee zal willen gaan, zeker omdat de partij numeriek niet nodig zal zijn bij Vivaldi. Maar ook als er zo’n coalitie komt, wier programma zal neerkomen op ‘aanmoddering zonder staatshervorming’, zijn vervroegde verkiezingen allesbehalve uitgesloten. Of verkiezingen nu dit jaar plaatsvinden of binnen twee jaar, of pas in 2024, zoals gepland. Of Vlaams Belang en PTB/PVDA het nu echt zo goed zullen doen als sommigen denken: het verandert allemaal niet veel aan de uitdagingen voor de federale overheid, die stilaan financieel doodbloedt.

Zwitsers model

In Europa is er een ander land dat net zoals België een eeuwenoude traditie van decentralisering heeft, een grote mate van democratisch zelfbestuur kent en op het kruispunt van verschillende taalgroepen ligt: dat is Zwitserland. Het grote verschil is dat transfers er nagenoeg onbestaande zijn in vergelijking met ons land, en dat de deelstaten er hun eigen beleid kunnen uittekenen zonder door elkaar te worden gehinderd. Zwitserland is niet langer een confederaal land, maar eerder een volwassen federatie. De ‘overdracht van bevoegdheden zonder geld’ van het federale niveau naar de deelstaten zou, indien combineerd met een uitfasering van de transfers, het Belgisch systeem naar het model van Zwitserland kunnen omvormen, wat ons land wel eens voor lange tijd zou kunnen stabiliseren.

Staatshervorming

Sommigen zullen misschien opwerpen dat er integendeel een Grondwetsherziening nodig is, maar het gevaar daarbij is dat de over de jaren heen onderhandelde broze evenwichten in het Belgisch bestel – denk maar aan de positie van de Brusselse Vlamingen of zelfs de taalgrens – op de helling komen te staan. Een rondje bevoegdheidstransfers gecombineerd met een herziening van de financieringswet is met een eenvoudige tweederde meerderheid mogelijk.

De vraag is hoe men de onwillige partijen kan verleiden om te beginnen spreken over een staatshervorming. Tot nu toe wil de PS naar verluidt enkel spreken over bevoegheidstransfers op vlak van politie en justitie, wat qua begroting echter klein bier is. Aan de ‘interpersoonlijke solidariteit’ kan niet geraakt worden, klinkt het bij PS-voorzitter Magnette, waarbij hij dus een regionalisering van de sociale zekerheid uitsluit. Hij vergeet echter dat er helemaal geen solidariteit meer mogelijk zal zijn als het federaal niveau doodbloedt. Dan is privatisering de enige mogelijkheid.

Voor een staatshervorming zijn er minstens 100 van de 150 federale parlementsleden nodig. Eventueel kan een ‘Rode Duivelcoalitie‘ hier toe leiden. Zo’n coalitie bestaat uit N-VA, CD&V, sp.a , MR en PS en beschikt over een meerderheid in elke taalgroep. Met Open Vld en Groen er bij komt men net aan 100 zetels, als de uit de PS uitgesloten Emir Kir meewerkt én Jean-Marie Dedecker. Ecolo en cdH zijn dan wel nuttig, maar niet nodig. De PS kan dit natuurlijk allemaal eenvoudigweg blijven blokkeren. Hoe zoiets politiek dan toch kan worden klaargespeeld, is een ander paar mouwen. Het verandert allemaal niets aan het feit dat een overheveling van sociale bevoegdheden een oplossing vormt voor zowel het federale begrotingstekort als het politieke samenleven in dit land.