Wat men niét zag in 1989

We hebben al veel gezien en gelezen over de Val van de Muur, dertig jaar geleden, maar ik meen dat de historicus Jean-François Colosimo hier enkele aspecten naar voren brengt die wat onderbelicht zijn gebleven. Colosimo (1960) is een specialist van het christendom en de orthodoxie. Hij is nu directeur van de éditions du Cerf.

Jean-François Colosimo: Helaas lijkt die val van het Sovjetrijk ons soms even lang geleden als de val van het Romeinse Rijk. Dat heeft een verbijsterend effect op de jeugd, die niet begrijpt dat deze erfenis van de twintigste eeuw, dat totalitarisme, het langstdurende van de twee totalitarismen van de twintigste eeuw, nog enorm zwaar weegt op onze levens. U sprak over die hunker naar vrijheid. In 1989 heerste er een misvatting – laten we niet meer terugkomen op Fukuyama en de zijnen – en ook wij hebben onze grote aanhangers gehad van de idee dat het een overwinning van de democratie was. Dat was het niet. De echte overwinning is in de landen van het Oosten toegekomen aan hen die streden voor identiteit. Want het communisme is vernietigend geweest voor de identiteit van die volkeren. En dat heeft men niet willen zien, zoals men ook niet heeft willen zien dat er onder de Russische dissidenten wel adepten waren van een nieuwe, gedemocratiseerde wereldorde enzovoort, een opinie die het laat mij zeggen in Parijs en New York heel goed deed, maar er waren ook Solzjenitsyn en anderen die van hun kant alleen een vrij Rusland wilden en over de rest van de wereld niet veel te melden hadden, en die zich inderdaad niet…

Élisabeth Lévy: En er waren diegenen die er niet zo fel naar uitkeken om door de mangel van die kapitalistische mondialisering te gaan.
J-F C: Zeer zeker. Wel, nu zijn we zover en dat leidt soms tot heel paradoxale fenomenen, zoals een Polen dat enkel bij de EU aansloot om in de NATO te komen en zich tegen de Russen te beschermen. En dus heeft dit soms licht ridicule trekjes. En vanzelfsprekend zijn er wat men de populismen noemt enzovoort. Maar wat men niet gezien wil hebben is dat, wat er ook zij van de hysterie van die volkeren – en in de rotsvaste overtuiging dat wij vergeleken bij hen geciviliseerder zijn, vinden we dat zij ons min of meer beschamen – wat men niet gezien wil hebben is dat zij er smaak in hebben gevonden zich weer als volkeren te zien in een gedeelde ruimte, en met hun verleden en tradities weer aan te knopen. Dat is het wat…

É L: Met andere woorden…
J-F C: De mislukking van het communisme was van metafysische aard.

É L: Akkoord, en met andere woorden: eigenlijk was dat streven naar vrijheid allereerst een streven naar identiteit.
J-F C: Ja, maar dat woord identiteit heeft een zodanig slechte roep… laat ons zeggen, dat streven naar vrijheid was in de eerste plaats een streven naar eigenheid, naar soevereiniteit, naar een…

É L: Naar een collectieve soevereiniteit, of naar continuïteit, heropleving…
J-F C: …naar een Europa, na een artificiële amnesie. Dat heeft men in ’89 niet willen zien.

(audio hier)

Jean-François Colosimo: Malheureusement cette chute de l’empire soviétique nous semble parfois aussi lointaine que la chute de l’empire romain, ce qui a un effet sidérant chez les jeunes, qui ne comprennent pas que cet héritage du vingtième siècle, ce totalitarisme du vingtième siècle, le plus long des deux totalitarismes du vingtième siècle, pèse en fait encore énormément sur nos vies. Vous me parlez de cette aspiration à la liberté. Il y a eu une méprise en 1989 – on ne va pas revenir à eux, Fukuyama et compagnie – on a eu nos grands serviteurs en fait de l’idée que c’était une victoire de la démocratie. C’est pas vrai. À l’Est, la véritable victoire est revenue à ceux qui luttaient pour l’identité. Parce que le communisme avait été destructeur de l’identité de ces peuples. Et c’est ce qu’on n’a pas voulu voir, de la même manière qu’on n’a pas voulu voir que dans la dissidence russe il y avait des sectateurs d’un nouvel ordre mondial démocratisé et cætera, ce qui avait, je dirais pignon sur rue à Paris et à New York, et puis il y avait Soljenitsyne et les autres, qui eux seulement songeaient à une Russie libre et qui n’avaient pas grand-chose à dire sur le reste du monde, et qui ne se prenaient pas effectivement…

É L: Et il y avaient ceux qui n’avaient pas tellement envie d’être, comment dire, passés à la moulinette de cette mondialisation capitaliste.
J-F C: Bien sûr. Alors l’intention, elle est là aujourd’hui, et conduit parfois à des phénomènes tout-à-fait paradoxaux, comme une Pologne qui n’entre dans l’Europe que pour être dans l’Otan et se préserver des Russes. Et donc avec des aspects parfois un peu ridicules. Avec évidemment aussi ce qu’on appelle les populismes, enfin et cætera. Mais ce qu’on ne veut pas voir c’est que quoi qu’il en soit aujourd’hui de l’hystérie de ces peuples – qui nous font en quelque sorte honte, tellement nous nous croyons civilisés par rapport à eux – c’est qu’ils on eu un appétit de se retrouver en tant que peuples, dans des espaces de communion, retrouver leur passé, leur tradition. C’est ça qui…

É L: C’est-à-dire que la…
J-F C: L’échec du communisme a été métaphysique.

É L: D’accord, c’est-à-dire que la quête de la liberté c’était d’abord une quête d’identité en fait.
J-F C: Oui, alors l’identité est un mot qui a tellement mauvaise presse… on va dire la quête de liberté c’était d’abord une quête, oui de soi, de souveraineté, d’une…

É L: Souveraineté collective ou de, de… de continuité, de renouveau…
J-F C:…d’une Europe, avec une amnésie artificielle. Ça, on n’a pas voulu voir en ‘89.