Wil Mark Rutte echt verbroedering in Nederland?

‘Laten we weer naast mekaar gaan staan, in plaats van tegenover mekaar’ zegt de Nederlandse Minister-President Mark Rutte. Sid Lukassen heeft er zo zijn bedenkingen bij. 

Nu het Nederlandse kabinet aankondigt stapsgewijs terug te keren naar het ‘oude normaal’, roept premier Mark Rutte op tot verbroedering. In mijn boek Links en Rechts in dialoog (2020), spande ik me in om de polarisering te overbruggen met inhoudelijke gedachtewisselingen. In dat licht spreekt Rutte’s oproep mij aan, maar hoe oprecht is hij? En beseft de premier hoe diep de breuklijnen zijn?

Zien we de feiten onder ogen, dan oogt deze oproep ronduit gratuit. We zijn de toeslagenaffaire niet vergeten (26.000 gezinnen moesten onterecht veel kindergeld terugbetalen, red) – nog steeds zitten veel benadeelden aan de grond. Bovenal zorgt de corona-app voor verdeeldheid in de samenleving: critici zien hierin het voorstadium van een sociaal kredietsysteem op Chinese leest. In hetzelfde interview blijft de premier de QR-codes te vuur en te zwaard verdedigen, terwijl dat nu juist een afgrondelijk breekpunt is binnen onze samenleving.

In dit licht startte Rutte’s nieuwe kabinet niet met zuivere intenties. Zo ontbond minister Volksgezondheid Ernst Kuipers de Begeleidingscommissie Digitale Ondersteuning Bestrijding Covid-19. Zogezegd omdat ‘de coronacrisis ten einde loopt en de commissie niet meer nodig is’. Uit interne bronnen blijkt echter dat de commissie kritisch is op de corona-app. Het kabinet houdt vast aan deze app zelfs nu corona wegebt.

Oprecht open voor kritiek?

‘Er is kritiek en dat moet”’ zegt Rutte in hetzelfde interview. Hoe zit het dan met het kritische rapport over de coronamaatregelen van de Raad voor de Rechtspraak, dat dit kabinet onder het tapijt wilde vegen? En erger nog: met het lot van minister Mona Keijzer, die zich eveneens kritisch uitte over de vaccinatiedwang en vervolgens werd ontslagen. Rutte kon dit grondwettelijk niet maken: het kabinet was tweevoudig demissionair en Nederland heeft géén presidentieel stelsel. Alleen de koning had haar kunnen wegsturen en dan in opdracht van het parlement.

Manipulatie van gezagsverhoudingen

Ook presenteert Rutte zich als iemand die zich ’thuis voelt bij het gebrek aan hiërarchie in Nederland’. Nogal markant in het licht van Keijzers ontslag – Rutte lijkt uit te gaan van een totaal gebrek aan maatschappelijk geheugen. RIVM-directeur Jaap van Dissel ontving politieke dictaten vanuit het torentje (kantoor Rutte op het binnenhof in Den Haag, red) en voerde dit op als een ‘onafhankelijke medische consensus’, waarmee het kabinet vervolgens het coronabeleid rechtvaardigde. Hoezo ‘ongevoelig voor hiërarchie’? Rutte weet als geen ander hoe hij de bestaande machtsverhoudingen moet manipuleren, om een schijn van neutraliteit te vestigen.

De premier heeft het over ‘zelfspot’ en zegt: ‘Laten we elkaar opzoeken en naast elkaar gaan staan.’ Intussen is de maatschappij doordrongen van puriteins ‘woke’ hypermoralisme. Zelfspot lijkt een brug te ver als je zonder QR-code niet eens je kinderen naar de zwemles mag brengen, als je in een ijskoud huis zit omdat je de energierekening niet meer kunt betalen, als je al jaren op een wachtlijst staat en ziet hoe asielzoekers wél een huis krijgen toegewezen.

Uitdijende overheid

Rutte maant ons om tot elkaar te komen, maar wat nu als mensen fundamenteel andere verlangens en verwachtingen hebben van het leven? Dit raakt aan een inzicht van de rechtsfilosoof Paul Cliteur: substantieel multiculturalisme houdt óók in dat je met onverenigbare waardenstels te maken krijgt, en dus met afgrondelijke tegenstellingen binnen de maatschappij. De polarisering rond het coronabeleid was en ís weinig meer dan een intensivering van reeds bestaande breuklijnen. Om dit te vatten, neem ik u even mee terug naar Lunteren in 2016.

Destijds sprak Rutte op het VVD-bestuurderscongres, waar ik de kans greep om hem een dilemma voor te leggen. Ik zei, de twintigste eeuw draaide rond de strijd tussen socialisme, een collectief eigendom van productiemiddelen, en liberalisme, een privaat eigendom van kapitaalgoederen. Die strijd is vandaag uitgemond in een synthese, waarbij we een uitdijende overheid combineren met extreem rijke en globaal georganiseerde multinationals. Inmiddels is er een nieuwe breuklijn bepalend, namelijk: de botsing tussen mensen met een lokaal of nationaal bepaalde identiteit, en het utopische geloof in een maakbare samenleving op globale schaal. Hierop antwoordde Rutte dat hij deze waarneming onderschrijft, maar dat de VVD nog steeds populair is in zowel de plattelandsgemeenten als in de grote stad. Het was met zoveel woorden niet zijn probleem.

Onbehagen

Dit toont hoe het onbehagen dat Rutte hoopt te overbruggen, veel dieper gaat dan hij vanuit zijn oppervlakkige optimisme onder ogen ziet. Ik verwees al naar het woke-discours, dat een afgrondelijk probleem vormt voor het behoudende liberalisme waar Rutte’s VVD ooit voor stond. Als je namelijk een klassiek liberaal op de man af vraagt, ‘wat vindt u van woke, van cancel culture en deplatforming?’, dan antwoordt hij of zij dat dit de individuele vrijheid bedreigt. Maar vervolgens voelt diezelfde persoon zich machteloos, omdat het individu het aflegt tegen de collectieve organisatievormen van de ideologische tegenstander. Mensen krijgen met uitsluiting en zelfs ontslag te maken. Dit dwingt de voorstanders van de traditionele burgerlijke samenleving om óók allianties te smeden. Zodoende verdwijnt het liberale individu in de leegte tussen enerzijds extreemlinks en anderzijds het nationaalconservatisme.

Voor wie dit wat abstract lijkt, nu afsluitend de volgende vraag. Is het in Rutte’s verbroederde ‘nieuwe Nederland’ ook mogelijk om een stabiele maatschappelijke loopbaan te hebben voor: klimaatsceptici, liefhebbers van Zwarte Piet, mensen met een voorkeur voor traditionele rolpatronen, critici van de EU en de eenmaking der Europese landen, mensen met bezwaren tegen islamisering en immigratie? Om nog niet te spreken over anti-vaxxers? Worden de belangen van deze groepen voortaan óók behartigd op institutioneel niveau? Is Rutte überhaupt bereid om deze vraag serieus te nemen? De slagingskansen van zijn oproep, hangen af van deze antwoorden.