Willem Ouweneel: ‘Wat zou de kerst zijn zonder kerstmuziek? Zelfs voor de heidenen onder ons…’ (deel 1)

Er is niet alleen ‘Stille nacht’ en ‘O dennenboom’. Kerstmuziek is een genre apart. Professor Willem J. Ouweneel, emeritus-hoogleraar in zowel de wetenschapsleer als de systematische theologie, schreef er een boeiend boek over, dat tegelijk een volledige encyclopedie en een meeslepend verhaal is. Vandaag leest u hierover in deel 1, morgen in deel 2. 

Kerstmis is ‘christelijk en heidens door elkaar’, lees ik. Hoezo?

Willem Ouweneel:
‘Er is geen christelijk feest waarin de oude heidense elementen nog zó duidelijk aanwezig zijn. Je kunt het ook omdraaien: er is geen heidens feest waarin het christendom zo weinig de oude heidense elementen eronder heeft weten te krijgen. Er is van huis uit ook weinig christelijks aan kerst. Het christelijk paasfeest komt tenminste nog uit het Joodse Pesach (Pascha), en het christelijk pinksterfeest komt uit het Joodse Sjavoe’ot (Wekenfeest). Maar het kerstfeest kent geen enkel Bijbels voorbeeld: het kent alleen heidense voorbeelden. Dat is niet zo erg: als de christelijke elementen de boventoon blijven voeren — de kerststal, de herders in het veld, het engelenkoor, de ster, de Wijzen uit het Oosten — vind ik een beetje oude, voorchristelijke folklore zelfs wel aardig.

Maar waar, in een tijd van verregaande secularisatie, die christelijke elementen steeds meer naar de achtergrond verdwijnen, blijven die heidense elementen als laatste over en komen er heel wat nieuwe heidense elementen bij.

Met dat woord “heidens” bedoel ik niet per se (alleen maar) negatieve zaken. In feite heeft het betrekking op alles wat vanuit de vóórchristelijke tradities en gewoonten nog in onze cultuur is overgebleven.’

Van heidendom doordrenkt

Moeten we ons ergeren aan die heidense elementen?

‘Je kunt die “heidense” elementen moeilijk iemand kwalijk nemen. Het midwinterfeest is nu eenmaal veel ouder dan het christendom, en het is door het christendom bepaald niet uitgeroeid. Laten we het zo zeggen: het midwinterfeest was en is van oudsher evenzeer van de heidenen als van de christenen geweest. Sinds de kerstening van ons deel van de wereld hebben we samen moeten proberen er maar iets van te maken; een soort compromis. Trouwens, zelfs christenen houden van lekker en uitvoerig tafelen met de kerst, en zelfs de hardste heiden mag met kerst toch best graag in de supermarkt de oude kerstliedjes door de luidsprekers horen.

Samenvattend: het feest was heidens, het werd christelijk, met een christelijke naam, maar mét veel heidense elementen die gewoon zijn blijven hangen. Die heidense elementen zijn weer sterk gaan overheersen, maar de christelijke naam is gebleven: “Kerstfeest”, dat is: Christusfeest. En ja, bepaalde tradities zijn met kerst even belangrijk geworden als de religieuze aspecten: het optuigen van kerstbomen, andere kerstversiering (groene takken, hulst, maretak ofte mistletoe), het cadeautjes geven, het lekker eten en drinken. Religieuze mensen mogen dat betreuren, maar de realiteit is nu eenmaal al eeuwen dat Kerstmis van ons allemaal is: in de hele westerse wereld, maar ook in grote delen van Afrika, op de Filipijnen en zelfs in andere delen van Azië.’

Kerstmuziek van geestelijke en seculiere aard

Welke soorten kerstmuziek kunnen we onderscheiden?

‘In mijn boek, Ode aan de Kerstmuziek, behandel ik maar liefst zes soorten kerstmuziek. Je hebt vooreerst de kerstmuziek van geestelijke (Bijbelse) aard. We spreken dan over de zuiver instrumentale kerstmuziek, zoals het Kerstconcert van Arcangelo Corelli (1690), en secundo over werken voor solisten en/of koor met geestelijke inhoud, zoals het Weihnachts-Oratorium van Johann Sebastian Bach (1734-35). Ten derde is de volkskerstmuziek (koralen, liederen, carols, geschikt voor gemeentezang) met geestelijke inhoud, zoals Stille Nacht (1818). 

Dan heb je nog drie andere soorten kerstmuziek van seculiere aard. Daarmee bedoelen we allereerst de werken voor solisten en/of koor met seculiere inhoud, zoals diverse seculiere kerstopera’s, maar ook kerstpopmuziek. Ten tweede hebben we de volkskerstmuziek (dus geschikt voor samenzang) met seculiere inhoud, zoals I Am Dreaming of a White Christmas of O dennenboom of Jingle Bells.

Ten slotte mogen we ook de filmmuziek van seculiere kerstfilms niet vergeten, zoals bijvoorbeeld die van Home Alone.’

De toppers

Wat zijn de absolute toppers in dit genre?

‘Tja, dat is een kwestie van persoonlijke smaak. Laat ik me tot de volgende tien beperken (de greep is deels tamelijk willekeurig).

(1) Claudio Monteverdi, met zijn beroemde Mariavespers (1610), waarin alleen al twee Magnificats voorkomen (het Magnificat is de lofzang van Maria, toen zij net zwanger van Jezus was geworden).

(2) Johann Sebastian Bach, met zijn nóg beroemdere, zesdelige Kerstoratorium (1734/35), voor mij de allermooiste kerstmuziek die ooit geschreven is (naast vele andere kerstcantates die Bach heeft gecomponeerd).

(3) Georg Friedrich Händel schreef ook al zo’n weergaloos werk, Messiah (1741), waarvan het eerste deel de kersttijd behandelt.

(4) Wolfgang Amadeus Mozart kennen we vooral van verschillende grootse missen; ik noem hier zijn Grote Mis in c (1782-83) vanwege de weergaloze aria Et incarnatus est (‘En [het Woord] is vlees geworden’).

(5) Franz Xaver Gruber schreef in 1818 wat misschien wel het beroemdste kerstlied aller tijden is geworden: Stille Nacht.

(6) Felix Mendelssohn Bartholdy heeft diverse prachtige kerstcantates geschreven. In zijn Gutenberg-Kantate (1840) komt een melodie voor die veel Nederlandstaligen kennen als “Hoor, de engelen zingen d’eer van de nieuwgeboren Heer!”

(7) Irving Berlin schreef in 1942 het misschien wel beroemdste seculiere kerstlied aller tijden: I am dreaming of a white Christmas.

(8) Bernard Herrmann was een van de beroemdste componisten van filmmuziek; hij schreef onder andere de muziek voor de film A Christmas Carol (1954).

En dan, ik ga over de tien,  de drie moderne Johns: John Tavener met onder andere zijn koorwerk met solist: God Is With Us (A Christmas Proclamation) (1987), John Adams met zijn kerstoratorium El Niño (“De jongen”) (2000) en John Rutter (°1945), die veel bestaande kerstliederen heeft getoonzet of gearrangeerd.’

Opera’s

Bestaan er seculiere kerstopera’s?

‘Zeker! Opera’s gaan over heel de mensenwereld en over heel het menselijk bestaan, inclusief enerzijds de dienst van God met daaromheen heel het godsdienstige leven, anderzijds alle donkere zijden van het menselijk bestaan.

Opera’s zijn als de grote romans en de grote dichtwerken, de schilderijen en de beeldhouwwerken, al die kunstwerken die zich eveneens bezighouden met leven en dood, liefde en haat. De Kerk is allang niet meer de enige die daarover haar zegje mag doen; de kunst heeft sedert vele eeuwen haar eigen inbreng. Maar daar wil ik morgen dieper op ingaan.’