Willem Ouweneel: ‘Wat zou de kerst zijn zonder kerstmuziek? Zelfs voor de heidenen onder ons…’ (deel 2)

Willem J. Ouweneel, auteur van Ode aan de Kerstmuziek, belicht allerhande soorten kerstmuziek, van toen en nu. Deel 2.

Operawerken

We waren bij de seculiere kerstopera’s aanbeland.

Willem Ouweneel:
‘Ja, al in de middeleeuwen gaven de minstrelen en troubadours zingend en spelend hún kijk op de grote vragen van het leven. De geestelijken in de Kerk en de zangers aan de hoven stonden daarbij trouwens niet tegenover elkaar, maar vulden elkaar aan, want ze werden in het algemeen bijeengehouden door dezelfde grote concepten van het christendom.

Dat veranderde wel een beetje vanaf de renaissance, de tijd waarin de eerste opera’s werden uitgevonden. Deze behandelden soms Bijbelse thema’s, maar heel vaak thema’s ontleend aan de Griekse en Romeinse mythologie. Het scheppen van een bepaalde atmosfeer — vrolijk, triest, komisch, weemoedig, om de luisteraars te laten lachen en/of te laten huilen — is daarbij heel belangrijk.

De sfeer van kerst kan daarbij een ideaal hulpmiddel zijn. Het opera-verhaal zegt zich af te spelen op kerstavond, en hup, zonder enige moeite is het gros van de luisteraars al in een bepaalde stemming gebracht: vrolijk, soms triest, soms weemoedig. Bovendien is het vroeg donker, het is vaak heel koud, er ligt sneeuw, kortom, het oproepen van de kerstsfeer doet wonderen.

Ik geef trouwens ook toe dat Kerstmis er in het operaverhaal soms met de haren bij gesleept lijkt. Zie bijvoorbeeld Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (Vakula de smid, 1874), Jules Massenet (Werther, 1885-1887), Nikolaj Rimski-Korsakov (Kerstavond, 1894-95), Giacomo Puccini (La Bohème, 1896) en Paul Hindemith (Tuttifäntchen: Weihnachtsmärchen mit Gesang und Tanz, 1922).’

Oscarnominaties

Wat zijn de toppers bij de kerstfilms met bekende componisten? 

‘Oei, dat is weer een moeilijke keuze! Laat ik me tot zes beperken en beginnen met de Joods-Oostenrijks-Amerikaanse componist Max Steiner (1888-1971), een van de meest onderscheiden filmcomponisten. Voor de kerstfilm waarvoor hij de muziek schreef, Since You Went Away (“Sinds jij wegging”, 1944) — een film van de Amerikaanse John Cromwell (1887-1979) — kreeg Steiner de Oscar voor beste filmmuziek. De film gaat over een soldaat in de Tweede Wereldoorlog, die brieven schrijft aan zijn eenzame, verbitterde vrouw, Anne. Na veel verwikkelingen krijgt Anne op kerstavond te horen dat haar man gevonden is en dat hij op weg is naar huis.

Twee is de Joods-Russisch-Amerikaanse componist Dmitri Tiomkin (1894-1979), een van de bestbetaalde en invloedrijkste filmcomponisten, die vier Oscars heeft gewonnen. Hij schreef de muziek voor minstens twee kerstfilms, beide geregisseerd door de Italiaans-Amerikaanse Frank Capra (1897-1991). De eerste was Meet John Doe (1941) over een man die van plan is op kerstavond zelfmoord te plegen. De andere film was It’s a Wonderful Life (“Het is een prachtig leven”, 1946), over een man die ook al van plan is op kerstavond zelfmoord te plegen, maar daar door zijn beschermengel voor bewaard blijft. De film is een van de meest grootse aller tijden genoemd. Hij kreeg zes Oscarnominaties en won er één.

Dan drie, de Amerikaanse componist Hugo Friedhofer (1901-1981), het meest bekend door zijn filmmuziek. Hij won ooit een Oscar en verwierf minstens zeven Oscarnominaties, onder andere één voor de muziek in de kerstfilm The Bishop’s Wife (“De vrouw van de bisschop”, 1947) van de Joods-Duits-Amerikaanse Henry Koster (1905-1988). In deze film speelt wederom een engel een hoofdrol: een die ervoor zorgt dat op kerstavond alles toch nog goed komt met de bisschop en zijn vrouw.

Vier is de Amerikaanse componist Jimmy Van Heusen (1913-1990). Die kreeg in zijn carrière tien Oscarnominaties en won er daarvan maar liefst vier. Hij schreef de muziek voor twee kerstfilms. De eerste was Going My Way (“Mijn eigen weg gaan”, 1944), een film over een jonge priester die een oude priester opvolgt; het afscheid vindt plaats op kerstavond. Een jaar later verscheen een soort vervolg: The Bells of St. Mary’s (“De klokken van de Mariakerk”, 1945), waarvoor Van Heusen ook de muziek schreef. Beide kerstfilms werden razend populair.

Vijf wordt de Amerikaanse componist John Williams (°1932), een belangrijke vertegenwoordiger van wat men de klassieke filmmuziek kan noemen, in tegenstelling tot de popmuziek in de film. Hij werd maar liefst 52 keer genomineerd voor een Oscar, en won er tot dusver vijf. In 1990 schreef Williams de muziek voor een van de beste kerstfilms aller tijden: Home Alone (“Alleen thuis”), over een jongen die met kerst per ongeluk alleen wordt achtergelaten door zijn familie en het in zijn eentje moet opnemen tegen een stel inbrekers. Home Alone werd in 1992 gevolgd door Home Alone 2, ook met muziek van John Williams.

En ten slotte nummer zes, de Amerikaanse componist en dirigent Alan Silvestri (°1950, van Italiaanse afkomst). Die heeft met zijn filmmuziek heel wat prijzen gewonnen, waaronder twee Oscars. Daarvan was er een voor de soundtrack van de hooggewaardeerde kerstfilm van Robert Zemeckis (geb. 1952): The Polar Express (“De poolexprestrein”, 2004). In het verhaal stapt een jongetje op kerstavond in een mysterieuze trein, die aan zijn raam stopt en op weg is naar de Noordpool en onderweg vele avonturen beleeft.’

Joodse bijdrage

Het kerstverhaal speelt zich af in wat vandaag Israël heet. Zijn er Joodse componisten die zich aan kerstmuziek hebben gewaagd?

‘Zeker! In mijn boek Ode aan de Kerstmuziek noem ik maar liefst zevenentwintig Joodse componisten. Wat de klassieke muziek betreft, moet je bijvoorbeeld denken aan de al genoemde Felix Mendelssohn Bartholdy († 1847) en ook Giacomo Meyerbeer († 1864) en Ignaz Moscheles († 1870). De Joods-Duits-Amerikaanse componist Arnold Schoenberg († 1951) schreef naast heel wat revolutionaire muziek ook nog zijn Weihnachtsmusik. Ik noemde ook al Irving Berlin (oorspronkelijk: Israel Beilin, † 1989).

En dan natuurlijk de componisten van filmmuziek! In mijn boek noem ik een groot aantal componisten van kerstfilms, van wie meer dan de helft van Joodse komaf waren of zijn. Daar heb ik ze niet op geselecteerd; het is gewoon bekend dat een uitzonderlijk hoog percentage van filmmuziekcomponisten van Joodse oorsprong is. Ik noemde al Bernard Herrmann, Max Steiner en Dmitri Tiomkin die voor kerstfilms muziek hebben gecomponeerd, maar het zijn er nog meer: Louis Levy († 1957), Franz Waxman († 1967), Frederick Hollaender († 1976), Irwin Kostal († 1994), Michael Kamen († 2003), Jerry Goldsmith († 2004), Alan Menken (°1949), Danny Elfman (°1953) en Hans Zimmer (°1957).‘

Grote componisten

Wordt er in de 21ste eeuw nog nieuwe kerstmuziek geschreven? Heeft het genre toekomst?

‘Natuurlijk! De kunst gaat altijd door. John Tavener schreef in 2005 een kerstwerk voor koor en orgel: Ex Maria Virgine (‘Uit de Maagd Maria’). Verschillende Engelstalige componisten zijn nog bezig (geweest) met onder andere kerstmuziek, zoals John Rutter (°1945), Alan Bullard (°1947), Judith Weir (°1954) en Kevin Puts (°1972).

En dan natuurlijk de kerstfilms! Die gaan ook altijd door. Enkele 21^ste-eeuwse kerstfilms met bekende componisten zijn ten eerste de Amerikaanse componist en dirigent Alan Silvestri (°1950), hiervoor al genoemd.

De Joods-Duits-Amerikaanse filmcomponist Hans Zimmer (geb. 1957) heeft voor veel Hollywood-films de muziek geleverd. Hij heeft vele prijzen gewonnen, waaronder een Oscar voor de muziek in The Lion King (‘De leeuwenkoning’, 2019) van de Joods-Amerikaanse Jon Favreau (geb. 1966). Volgens The Daily Telegraph behoort Zimmer tot de top 100 van levende genieën, en dat is nogal wat. Hij schreef in 2006 de muziek voor de romantische kerstfilm The Holiday (“De vakantie”). De film is intussen al een classic genoemd.

En dan hebben we nog God Bless Us, Every One! (2010), een kerstfilm met muziek van de Amerikaanse operacomponist Thomas Pasatieri (°1945), die van zichzelf alleen al vijfenveertig opera’s heeft gecomponeerd. En ik noem nog A Christmas Carol (2020), een film met muziek van de nog jonge Britse Alex Baranowski (°1983).

Last but not least, twee kerstopera’s van twee Amerikaanse componisten: Mark Adamo (°1962) schreef de muziek én het libretto voor de opera Becoming Santa Claus (“De Kerstman worden”, 2015). En Ricky Ian Gordon (°1956) schreef de muziek voor de opera The House Without a Christmas Tree (“Het huis zonder kerstboom”, 2017).

Wat de puur instrumentale muziek betreft noem ik nog de Poolse componist, pianist en dirigent Jerzy Jan Maksymiuk (°1936), die in 2003 zijn Concerto grosso Op. 1 nr. 8 schreef, bijgenaamd Pastorale. Het is bedoeld als kerstmuziek. Maksymiuk heeft het zelf uitgevoerd, samen met andere klassieke kerstmuziekstukken.’

Muzikale trilogie

Ten overvloede: Ode aan de Kerstmuziek is deel II van een muzikale trilogie. Deel I heet Ode aan het Requiem en pasgeleden is deel III verschenen: Ode aan de Bruidsmuziek. Geboren worden, trouwen en sterven — de drie boeken omspannen het hele menselijke leven, en zij zijn alle drie verkrijgbaar bij onze webwinkel.