De worsteling om Antwerpen en de Westerschelde in 1944

Bij hun opmars van Normandië, waar ze in juni 1944 waren geland, kampten de Geallieerden met bevoorradingsproblemen. Hun opmars naar Duitsland was minder vanzelfsprekend dan gedacht. Na D-Day was er een enorme nood aan havens.

De bevrijding van Antwerpen op 4 september 1944 had de gedroomde oplossing kunnen zijn voor hun logistieke moeilijkheden. Maar de Westerschelde, de toegangsweg van de zee naar Antwerpen, was nog stevig in handen van de Duitsers. De militaire historicus Ruud Bruijns (°1977) zocht het allemaal grondig uit en schreef er een bijzonder interessant en boeiend boek over dat bulkt van de foto’s en detailkaarten. Luc Pauwels sprak met hem.

Antwerpen

‘Worsteling om de Westerschelde’, is de titel van je nieuwste boek, maar ging het niet in de eerste plaats om de Antwerpse haven?

Antwerpen was de sleutel voor de Geallieerde mars naar Duitsland, aangezien de Antwerpse havencapaciteit noodzakelijk was voor de bevoorrading voor hun legers in opmars. De Antwerpse haven is echter alleen bereikbaar via de Westerschelde. De Duitsers zagen dat natuurlijk ook en versterkten hun posities rond de monding van de Westerschelde aanzienlijk.

Na de bevrijding van Antwerpen op 4 september 1944 verzuimde de Britse veldmaarschalk Montgomery echter voldoende troepen beschikbaar te stellen voor de strijd om de Westerschelde. Wat volgde was een taaie, maandenlang durende strijd met vele slachtoffers.

Waarom was Antwerpen zo belangrijk voor het Duitse leger? Tussen Normandië en Antwerpen liggen toch nog vele andere havens?

De Duitsers wisten zeer goed dat de bevoorrading van de Geallieerden in het najaar van 1944 vrijwel volledig uit Normandië moest komen, vanwege de stabiele Duitse bezetting van de Kanaalhavens. Hierdoor bleven de Geallieerde legers verstoken van voldoende voorraden (brandstof, munitie, voedsel enzovoort) voor een groot offensief.

Zolang de Geallieerden niet konden beschikken over de Antwerpse haven hadden de Duitsers met andere woorden een kans om de Geallieerde opmars een halt toe te roepen en eventueel zelf een tegenoffensief te ondernemen. Het was dan ook onlosmakelijk verbonden met de voorbereiding van het latere Ardennenoffensief.

Mokerslag

Wat waren de ‘Duitse commando’s’ in de Antwerpse haven?

Het verlies van Antwerpen (4 september 1944) kwam aan als een mokerslag voor Hitler, die zich op dat moment in zijn hoofdkwartier in het verre Oost-Pruisen bevond en nog herstellende was van de aanslag die op 20 juli op hem was gepleegd. Aangezien het Duitse leger in dat stadium van de oorlog niet in staat was tot een offensief om Antwerpen te heroveren en de Duitse luchtmacht vrijwel was verdreven boven West-Europa, viel de opdracht voor een aanval op de Antwerpse haven toe aan de Duitse marine.

De Geallieerde commando-eenheden en hun successen zijn genoegzaam bekend, maar de Duitsers hadden ook dergelijke speciale troepen, waaronder de Marine-Einsatz-Kommandos (MEK). Medio september 1944 voerden deze troepen ’s nachts in speedbootjes een belangrijke overval uit op de Antwerpse haven, die de havencapaciteit ernstig verminderde.

Te land, ter zee en in de lucht

‘Negers’, ‘Bevers’, ‘Zeehonden’, wat waren dat voor tuigen?

De Duitse marine ontwikkelde mini-onderzeevaartuigen om de Geallieerde scheepvaart te onderscheppen en hun schepen maximaal tot zinken te brengen. De eerste en kleinste uitvoering was de ‘Neger’, dat feitelijk een menselijke torpedo was. Het vaartuig had de vorm van een torpedo en droeg een torpedo van ongeveer dezelfde omvang onder de buik. Het was genoemd naar zijn ontwerper, een zekere Richard Mohr (moor is het middeleeuwse woord voor neger). Van deze reeks kwam slechts één op vijf veilig terug.

De ‘Bever’ en de wat grotere ‘Zeehond’ (die twee bemanningsleden aan boord had) waren verbeterde uitvoeringen, maar al deze mini-vaartuigen waren levensgevaarlijk op volle zee door de zware golfslag. De meesten gingen verloren zonder een Geallieerd schip te hebben gezien.

Als Antwerpen zo belangrijk was voor de Duitsers, vraag je je af, waarom voerden ze dan geen luchtlandingsoperatie uit?

Daar is een goede reden voor. De Duitsers hadden in dat stadium van de Tweede Wereldoorlog gewoon geen luchtmacht meer, die in staat was tot een dergelijke operatie door het gebrek aan vliegtuigen en brandstof. Overigens hadden ze ook geen voldoende parachutisten-soldaten meer door de zware verliezen aan het front.

De Geallieerden hadden daarnaast een volledig luchtoverwicht met talloze vliegvelden in België en Noord-Frankrijk, waardoor aan een Duitse luchtoperatie diep in Geallieerd gebied niet te denken viel. Bovendien werd Antwerpen verdedigd door een dubbele ring luchtafweergeschut die tegen de V-wapens waren gericht.

Onstuitbaar

Waarom waren de geallieerden na de ontsluiting van de Westerschelde onstuitbaar?

De Geallieerden konden in 1945 hun opmars voortzetten omdat de Antwerpse haven de aanvoer van onder andere voldoende munitie en brandstof waarborgde. Hierdoor konden de Geallieerden oprukken over een breed front, waardoor de Duitsers niet meer in staat waren om troepen uit rustige sectoren over te brengen naar bedreigde sectoren. Bovendien hadden de Duitsers zichzelf begin 1945 zo goed als volledig uitgeput omdat ze al hun reserves hadden ingezet voor het Ardennenoffensief (16 december 1944 tot 25 januari 1945).

Maar wat was dan nog de zin van de V-bommen op Antwerpen?

Het was een wanhoopspoging om met technisch geavanceerde wapens alsnog het tij te doen keren. Eén van de grote problemen van de V-wapens was dat het voor de Duitsers alsmaar moeilijker was vast te stellen hoe groot de daadwerkelijke schade was die deze wapens aan de Geallieerden toebrachten. Er was echter nauwelijks een alternatief omdat de Duitse luchtmacht feitelijk niet meer bestond. De V-wapens vormden in ieder geval een tijdelijke opsteker voor de Duitse soldaten, die gevoed werden met de vooronderstelling dat er wonderwapens waren die de krijgskansen konden doen keren.

Hebben we een idee van het aantal burgerslachtoffers en gevallen militairen langs beide kanten bij de strijd om de Westerschelde en Antwerpen in 1944?

Volgens de gespecialiseerde website De Slag om de Schelde vielen er bij deze fractie van de Tweede Wereldoorlog toch nog 2283 burgerslachtoffers te betreuren en sneuvelden er 3231 Geallieerde militairen en naar schatting 4250 Duitse militairen.