Zijn we steeds meer verdeeld door vrijheid?

In 2010 werd een lezing van Benno Barnard verstoord door Sharia4Belgium. Jurgen Slembrouck maakt tien jaar later de balans op. Hij stelt vast dat de vrijheid onder druk staat en de polarisering toeneemt. Precies daarom organiseert hij opnieuw een lezingencyclus waarin de reikwijdte van de vrijheid van mening, meningsuiting en godsdienst in kaart wordt gebracht.

Tien jaar geleden organiseerde ik onder de titel ‘Onze waarden. Welke toekomst voor het humanisme?’ een lezingencyclus die ook buiten de landsgrenzen aandacht kreeg. Vreemd genoeg had dat meer te maken met wat er niet werd gezegd dan met wat er wel werd gezegd. De titel van Benno Barnards lezing ‘Het islamdebat. Leve God weg met Allah‘ volstond voor de leden van Sharia4Belgium om hem het zwijgen op te leggen. Al na enkele zinnen werd de lezing aan diggelen gescandeerd: ‘Allah akbar!’ Om een escalatie te voorkomen werd noodgedwongen beslist om de zaal te ontruimen.

Provoceren

Barnard meende voor een vrijzinnig publiek te spreken en wou hen provoceren met de stelling dat de kiemen van hun humanisme en atheïsme al besloten liggen in de ontstaansmythe van het christendom: God die mens wordt en sterft aan het kruis. ‘Een dode godheid! Dat is toch een paradox waarvan je hals in een kurkentrekker verandert?’ Steunend op de conservatieve filosoof Roger Scruton meende hij ook dat de erfenis van Mozes en Jezus fundamenteel verschillend is van die van Mohammed. Daar waar de scheiding tussen Kerk en Staat in het christendom is ingebakken zijn moskee en kalifaat in de islam diepgaand vervlochten. ‘De enige logische islamitische staatsvorm is dan ook de theocratie, met de sharia als wetboek! Mensenrechten? Gelijkwaardigheid van man en vrouw? Tolerantie van andere opvattingen? Van zwakheid getuigend westers bijgeloof! Onduldbare decadentie!’

Liberale rechtsstaat

Hoewel ik de these van Barnard over het christendom betwist, hij minimaliseert (onder andere) de doctrinaire dimensie van het christelijke geloof, hebben extremistische moslims de voorbije jaren zijn opvattingen over de islam meermaals bevestigd. Het voorbeeld van de Profeet en de voorschriften in de Koran zijn voor hen absoluut. Ze worden in hun opvattingen bevestigd door een multiculturalistisch beleid dat zich steeds compromisbereid opstelt in de hoop dat dit resulteert in een wederkerig respect voor de liberale rechtsstaat. Het multiculturalisme acht het hebben van een levensbeschouwing van dezelfde orde als een handicap. Iets waarvoor je dus niet kan kiezen. Dat verplicht de overheid tot een beleid van zogenaamde redelijke aanpassingen. Erger is dat het sommigen helemaal niet om de liberale rechtsstaat te doen is, zij geloven oprecht dat alle culturen evenwaardig zijn en zien er geen graten in wanneer het morele ideaal van de liberale rechtsstaat verworpen wordt.

De liberale rechtsstaat is levensbeschouwelijk niet neutraal: vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid staan er immers centraal. Zoals Koen Tanghe terecht schrijft is het humanisme onze universele religie. De liberale rechtsstaat is er voor en door de mens. Het is precies omwille van zijn vrijheid en gelijkheid dat onze samenleving een grote hoeveelheid aan verschillende soms tegenstrijdige concepties van het goede kan verdragen. Meer dan andere samenlevingsvormen biedt ze kansen aan de diversiteit. Zowel de devote moslim als de libertijnse hedonist kunnen binnen de marges van de wet aan hun trekken komen.

Diversiteit

Om die diversiteit leefbaar te houden, bakent de liberale rechtsstaat verschillende maatschappelijke sferen af (privé, publiek, overheid) waarin de reikwijdte van de vrijheid gradueel afneemt. Thuis mag je een boerka dragen, op straat niet en als ambtenaar mag je geen enkel levensbeschouwelijk symbool dragen. Die zichtbare neutraliteit van de overheid is het logische gevolg van het morele ideaal van vrijheid en gelijkheid. Ze is noodzakelijk voor het vertrouwen van de burgers in het gezag en de onafhankelijkheid van de overheid.

Sommigen menen dat religie in de liberale rechtsstaat naar de privésfeer wordt uitgebannen. Een blik op de levensbeschouwelijke diversiteit in het straatbeeld en de ruime subsidiëring van de katholieke kerk volstaan om dat te ontkrachten. Problematischer is het feit dat het gezag van de overheid steeds openlijker wordt uitgedaagd. Leerkrachten, buschauffeurs, of verplegers krijgen steeds meer met geweld af te rekenen. Ondertussen lijkt het in sommige steden de normaalste zaak van de wereld dat op oudejaarsnacht auto’s in brand worden gestoken en dat vervolgens brandweer en politie worden belaagd.

Crisis

In het verleden hebben we nagelaten om het levensbeschouwelijke DNA van de liberale rechtsstaat de aandacht te geven die het levensvatbaar maakt. Ter inleiding van de lezingencyclus ‘Onze waarden. Welke toekomst voor het humanisme?’ schreef ik ‘dat onze samenleving zich in een crisis bevindt die betrekking heeft op de kern van het samenleven zelf, namelijk de waarden en de kennis die we geacht worden met elkaar te delen om het samenleven mogelijk te maken en in het beste geval richting te geven.’ Vandaag zijn we een decennium verder en het lijkt erop dat die crisis alleen maar in hevigheid is toegenomen. Enkele recente boektitels spreken voor zich: Verlichting uit evenwicht (Itinera), De grote verwarring (Luckas Vander Taelen), Verdwaald in Verlichting (Patrick Loobuyck en Khalid Benhaddou). Steeds luider klinkt de vraag wie we zijn of misschien beter, wie we moeten worden: De ongelukkige Identiteit (Alain Finkelkraut), Identiteit: Waardigheid, ressentiment en identiteitspolitiek (Francis Fukuyama), Over identiteit (Bart De Wever).

‘Meer dan ooit is de afwijzing van de ander vaak zo openlijk. Meer en meer mensen trekken zich terug in de veilige werkelijkheid van de eigen groep,’ schrijft Unia in zijn jaarverslag. Het spreekt voor zich dat een dergelijke ontwikkeling hoogst problematisch is voor een samenleving die gekenmerkt wordt door grote diversiteit. Het is de hoogste tijd dat we voorbij de levensbeschouwelijke grenzen bouwen aan een gedeeld burgerschap met het humanistische DNA van de liberale rechtsstaat als overlappende consensus. Hopelijk kan de lezingencyclus ‘Zijn we steeds meer verdeeld door vrijheid?’ daartoe de nodige bouwstenen leveren. De lezingen zijn bedoeld voor een groot publiek, iedereen met interesse is alvast welkom.