70 jaar Europese eenmaking, niet zonder problemen

Op 5 mei 1949 werd in het St. James’s Palace in Londen het verdrag van Londen getekend. Een eerste stap in de eenmaking van Europa richtte De Raad van Europa (RvE). De RvE is net als de Navo (opgericht 4 april 1949) een manier om na de Tweede Wereldoorlog een dergelijke catastrofe te voorkomen.

Raad van Europa

Winston Churchill riep in 1946 op om een soort Verenigd Europa te maken naar Zwitsers model. Een Raad van Europa. Drie jaar later was het zover. Het verdrag werd ondertekend door tien stichtende leden: België, Denemarken, Frankrijk, Ierland, Italië, Luxemburg, Nederland, Noorwegen, Verenigd Koninkrijk en Zweden.

Een jaar eerder werd de aanzet van die Raad van Europa gegeven tijdens het ‘Congres van Europa in Den Haag’, het mythologische ‘eerste federale moment van Europa’ (7 tot 11 mei 1948). Bij de meer dan 750 afgevaardigden uit 26 Europese landen bleken er voorstanders te zijn van een samenwerking tussen regeringen en tussen parlementen. Daarom werden beide opties in die RvE verenigd door de oprichting van zowel een Ministercomité als een Parlementaire Vergadering.

Mensenrechten

De Navo had een militair doel. De RvE is opgericht om ‘de mensenrechten te beschermen, de culturele verscheidenheid te behoeden’ en ‘rassendiscriminatie en onverdraagzaamheid te bestrijden’. De maatstaf voor die nobele doelen is natuurlijk het Europees verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Dat heeft als stichtingsdatum 4 november 1950. Drie jaar later trad het in werking (3 november 1953) en 9 jaar later werd er daadwerkelijk een Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) aan toegevoegd (15 september 1959).

Het EHRM is het enige dat na 70 jaar nog ruim bij het Vlaamse publiek bekend is. De RVE die het laatste woord heeft in de verkiezing van de (al dan niet activistische) rechters van dat EHRM kent bijna niemand. Noch de ministerraad, noch de parlementaire vergadering. Ook West-Europese journalisten volgen de RvE niet of amper, dat kon ik met eigen ogen vaststellen. Voor België zal daar wel even verandering inkomen nu Didier Reynders (MR) kandidaat is om als Secretaris-Generaal de RvE te leiden. Tot ook daar het nieuwe af is. De RVE is zo een speeltuin in Straatsburg voor gebuisde of tweederangs West-Europese politici.

Europese geschiedenis in lidmaatschap RvE

Na 70 jaar zijn de tien stichtende leden 47 lidstaten geworden. De toetreding kan dienen om het verhaal van de hedendaagse Europese geschiedenis te vertellen. Al op 9 augustus 1949 traden Griekenland en Turkije toe. Enkel ‘Europese landen’ mochten toetreden, maar Turkije ligt voor een deeltje in Europa en dat was genoeg. In 1950 volgden IJsland en de Bondsrepubliek Duitsland. Oostenrijk trad toe in 1956 kort nadat de soevereiniteit in 1955 hersteld was. Cyprus (1961, één jaar na hun onafhankelijkheid), Zwitserland (1963), Malta (1965, één jaar na hun onafhankelijkheid).

Negen jaar later trad Portugal (1976) toe en een jaar later Spanje (1977), na het einde van de dictaturen. Dan kwamen de ministaten Lichtenstein (1978) en San Marino (1988).

Na de val van de muur bewoog er ook heel wat in de RvE, Een hele reeks landen volgde elkaar snel op als nieuwe lidstaat: Finland (1989), Hongarije (6 november 1990), Polen (26 november 1990) en Bulgarije (7 mei 1992), Estland en Litouwen (beide 14 mei 1993), en diezelfde dag het ex-Joegoslavische Slovenië (14 mei 1993), gevolgd door Slowakije en Tsjechië (beide 30 juni 1993). Tsjecho-Slowakije was in 1991 lid geworden maar beide opvolgerstaten moesten een nieuw lidmaatschap aanvragen. Vervolgens werd ook de ex-Oostblokstaat Roemenië lid (7 oktober 1993), terwijl tussendoor ook de ministaat Andorra toetrad (10 november 1994), en dan de ex-Sovjetdeelstaat Letland (10 februari 1995), het ex-communistisch Albanië (13 juli 1995), de ex-Sovjetdeelstaat Moldavië (13 juli 1995), het Macedonië (9 november 1995) en diezelfde dag de ex-Sovjetdeelstaat Oekraïne (9 november 1995), met als kroon op het werk Rusland zelf (28 februari 1996), gevolgd door Kroatië (6 november 1996) en de Georgië (27 april 1999).

Europa XXL

Ook in deze eeuw kwamen er nog nieuwe leden bij: Armenië en Azerbeidzjan (beide 25 januari 2001). Georgië en Armenië liggen ten zuiden van de Kaukasus en dus niet in Europa, maar omdat beide staten diepe banden met de Europese cultuur hebben, werden ze als Europees gezien en als lid toegelaten. Daarop werd ook het overwegend islamitisch en Turkstalig Azerbeidzjan, dat naast Georgië en Armenië ligt, toegelaten tot de RvE. Ook het ex-Joegoslavische Bosnië-Herzegovina werd lid (24 april 2002), gevolgd door Servië (3 april 2003) en de ministaat Monaco (5 oktober 2004) en Montenegro (11 mei 2007).

Het komt erop neer dat wie woont tussen de Noordkaap en Gibraltar en Ierland tot Siberië, zelfs in Frans-Guyana en Groenland kan voor het EHRM in Straatsburg beroep doen om zijn mensenrechten zoals opgesomd in het EVRM af te dwingen. Of een uitspraak van het EHRM iets verandert, hangt af van het land waarin je woont.

Oost-West

De Oost-Europese landen sturen toppolitici  naar de RvE en hun nieuwskanalen brengen er live verslag. Ze hebben geen EU en de RvE speelt een belangrijke rol in hun buitenlands beleid. De Oorlog tussen Rusland en Oekraïne wordt er uitgevochten, op democratische en iets minder democratische wijze. Maar Rusland stuurt ondertussen geen parlementsleden meer naar de RvE, en wat erger is, geen geld meer. Turkije stuurt wel nog parlementsleden maar veel minder Geld. Andere landen worden dan weer verdacht van veel geld te geven, maar onder tafel om de stemming te beïnvloeden. In ieder geval is het tekort op de begroting van de RvE een eerste uitdaging waar de organisatie voor staat op haar 70^ste verjaardag.

De huidige gebeurtenissen in Rusland, Oekraïne, Turkije, Azerbeidzjan, maar ook Hongarije en Polen stellen de RvE op de proef. De RvE werkte goed in het democratische West-Europa en had een goede invloed op het beschermen van de bevolking tegen willekeur door politici. Crisissen werden aangepakt. Desnoods zoals met Griekenland, dat moest zich tijdens het Kolonelsbewind uit de RvE terugtrekken (1967-1974).

De RvE maakt zich ook sterk een goede invloed te hebben gespeeld in de democratisering van Oost-Europa na de val van het communisme. Maar nu blijkt de RvE eigenlijk machteloos te staan tegenover de schendingen van de mensenrechten en de druk op de rechtstaat in verschillende lidstaten.

Zo heeft Rusland beslist om niet meer zomaar elk vonnis van het EHRM toe te passen. Je kan daar met het oog op activistische rechters iets van zeggen, maar het ondergraaft volledig de legitimiteit van het Europese Hof voor de mensenrechten. De vraag is of de RvE en het EHRM nog meer kunnen zijn dan een waarschuwend vingertje, als de vonissen niet uitgevoerd kunnen worden. Dat is een tweede probleem van de zeventigjarige RvE.

Legitimiteit

Er is in de RVE nog een probleem. Zeker in de Parlementaire Vergadering (Parliamentary Assembly of the Council of Europe -PACE). Zo bracht De Standaard op 12 april 2019 ( ‘Geef donorkind de sleutel in handen’) het verhaal van de aanbeveling die de RvE die dag zou aannemen over de het einde van de anonimiteit van sperma- en eiceldonoren. Die aanbeveling werd ook aangenomen, 42 leden stemden voor, één tegen en twee onthouding. De aanbeveling werd dus gestemd door 45 van de 324 parlementsleden. Ook dat is geen unicum. Het is een derde probleem van de RvE, de democratische legitimiteit.

De Vlaamse pers maakte geen enkel voorbehoud bij die aanbeveling, die maar een aanbeveling is. De framing van Petra De Sutter, in Straatsburg altijd met minstens één medewerk(st)er aanwezig, werd door de Vlaamse pers klakkeloos en zonder kritische vragen overgenomen. Geen ander Vlaams lid van de RVE die een kanttekening kan maken. De Sutter was de enige Belgische vertegenwoordiger die stemde, en dus aanwezig was die vrijdagmorgen in Straatsburg. De vrijdagmorgen is dé gelegenheid om van alles gestemd te krijgen door een klein maar gedreven clubje parlementsleden.

Ook na zeventig jaar blijven er weeffouten in een democratisch systeem, zelfs in een organisatie die democratie zelf wil bewaken.