Anarchie nu!

Op 30 mei 1814, nu 200 jaar geleden dus, werd in een aristocratische familie de Rus Michail Bakoenin geboren. Na een behoorlijk zorgenloze kindertijd werd hij op zijn veertiende naar de militaire school in Sint-Petersburg gestuurd waar hij aan de Universiteit van de Artillerie afstudeerde. Hij werkte dan een tijd bij de Keizerlijke Garde, maar kon niet om met de tirannieke wijze waarop bijvoorbeeld met de Polen werd omgegaan. Hij nam dus ontslag en ging als vertaler aan de slag. Zo leerde hij filosofen als Fichte en Hegel kennen.

Bakoening raakte in de ban en besloot door Europa te reizen om meer te weten te komen over Hegel. Zo kwam hij in contact met socialisten en met communisten en hoorde hij over de Eerste Internationale, een internationaal verbond van socialisten dat voornamelijk geleid werd door ene Karl Marx en zijn adepten. Ook hier verzette Bakoenin zich tegen de al te grote macht van één bepaalde stroming of groep, waardoor er zich, ironisch genoeg, een behoorlijk machtige groep rond hem verzamelde. Uiteindelijk viel de Internationale uiteen in de marxisten en de anarchisten.

Bakoenin had namelijk nogal wat kritiek op de methoden die Marx voorstelde. Deze zouden volgens hem tot totalitaire regimes leiden door de veel te grote macht die de staat kreeg. Jaren later, na zijn dood, zou Bakoenin gelijk krijgen in de Sovjet-Unie en andere socialistische republieken. Bakoenin verwierp alle georganiseerde gezag van bovenaf in al zijn vormen af: of het nu God of de Staat was. Hij geloofde rotsvast in de gelijkwaardigheid van alle mensen, onafhankelijk van hun positie in de samenleving en wees dus de heerschappij van de ene of de andere klasse radicaal af.

De theorie
In de plaats daarvan stelde hij een vorm van anarchisme voor. Anarchie is afgeleid van het Griekse anarchos wat ‘geen heerser’ betekent. Het anarchisme verwerpt iedere vorm van overheersing en uitbuiting door de Staat of door economische machthebbers. In de versie van Bakoenin spreken we van collectief-anarchisme omdat het vertrekpunt is dat alle land en natuurlijke bronnen het collectieve bezit zijn van de gehele mensheid. Iedereen mag er de vruchten van plukken zolang dit gebeurt door middel van eigen arbeid. Met andere woorden: wie een akker bewerkt, mag de oogst houden, maar zal nooit het land bezitten. Als hij de akker niet meer bewerkt, mag een ander die overnemen en bewerken. Mensen mogen uiteraard ook samenwerken, maar op basis van vrije wil en gelijkwaardigheid. Er mag dus geen vaste hierarchische structuur zijn en iedereen moet de samenwerking op elk moment kunnen stopzetten.

Deze samenwerkingen worden economische associaties genoemd. Die worden volledig autonoom bestuurd door de eigen leden die via algemene vergaderingen hun functionarissen, bestuurders en afgevaardigden kiezen. Deze kunnen ook op elk moment weer afgezet worden door de leden. Hoe de vruchten van de samenwerking verdeeld worden, wordt ook bepaald door de leden. Dat kan bijvoorbeeld via een verdeelsleutel gebaseerd op het aantal gepresteerde uren. Wie meer werkt, krijgt dus meer. Er is bijgevolg wel gelijkwaardigheid maar geen absolute gelijkheid. Wie meer wil, moet meer werken.

Ook het dagelijkse leven wordt door de mensen zelf geregeld en georganiseerd. Buurten, wijken, dorpen verzamelen zich in communes die geleid worden via openbare volksvergaderingen. Alle beambten en functionarissen van de commune worden in die volksvergaderingen verkozen en kunnen ook door diezelfde op elk moment weer afgezet of ontslagen worden. Communes en associaties kunnen ook beslissen om op grotere schaal te gaan samenwerken. Zij vormen dan federaties. Basisvoorwaarde blijft dat dit uit vrije wil gebeurt en van onder naar boven beslist wordt. Zo kunnen communes via hun volksvergaderingen beslissen om zich te federeren to steden, die dan ook kunnen gaan samenwerken in federale regio’s. Die steden en regio’s worden bestuurd door afgevaardigden van de communes die door diezelfde communes op elk ogenblik afgezet kunnen worden als ze zich niet aan hun opgelegde mandaat houden. Bovendien moet elke commune zich te allen tijde uit de federatie kunnen terugtrekken. Hetzelfde geldt voor de associaties, die zich kunnen federaliseren tot productieketens of andere vormen van samenwerking.

En de praktijk
Er zijn een paar momenten geweest waarbij een collectief-anarchistische samenleving werd opgebouwd in onder meer Frankrijk en Spanje, maar alle werden ze hardhandig en bloederig de kop ingedrukt. De meest succesvolle was de Vrije Zone van Oekraïne, die stand hield van 1918 tot 1921. Een groot gebied in het zuidoosten van Oekraïne kreeg meer dan genoeg van de vechtende Duisters, Russen en communisten en kwam in opstand. De bevolking zetten een eigen leger op van zo’n 15.000 man. Alle leidinggevenden werden democratisch gekozen en konden op elk moment weer afgezet worden. Dit Zwarte Leger verdedigde onder meer de boeren, die alle grootgrondbezitters onteigenden en de landbouwgrond onder de bevolking verdeelden. De vroegere eigenaars kregen ook een stuk en mochten een aantal paarden en werktuigen houden, zodat ze zelf ook het land konden bewerken. De ‘opbrengsten’ werden verdeeld volgens de hoeveelheid werk en alle beslissingen werden genomen in algemene vergaderingen.

Gemeenschappen federeerden zich in zogenaamde districten, die dan weer gingen samenwerken in regio’s. Regelmatig werden congressen gehouden om de politieke, economische en militaire noden en acties op elkaar af te stemmen. Dit werkte wonderwel en het Zwarte Leger wist drie jaar lang aanvallen van Duitsers, Oostenrijkers, monarchisten, communisten en nationalisten af te slaan. Uiteindelijk werden ze via een list uitgeschakeld. De Russische communisten stelden voor om over vrede te onderhandelen. Ze nodigden een afvaardiging van de anarchisten uit, maar eenmaal aangekomen werden deze gevangen genomen en geëxecuteerd. Daarop zetten de communisten een grootscheepse aanval in op de Vrije Zone en na negen maanden hevig verzet moesten de Oekraïnse anarchisten zich gewonnen geven.

Sindsdien flakkert het anarchisme nu en dan wel eens op. In de jaren zestig had je bijvoorbeeld de hippies die totale vrijheid voorstonden, later kwam de krakersbeweging in de jaren tachtig en recenter nog de Occupybeweging en de anti-globalisten. Bij de jongste verkiezingen kon je ook een stem uitbrengen op de Piratenpartij, die ook een soort anarchisme nastreven in de vorm van basisdemocratie en herverdeling van de productie via een onvoorwaardelijk basisinkomen.

Het beeld van het anarchisme als complete chaos mag dus best wat bijgesteld worden. Er zijn immers best wel wat voordelen in te vinden. Stel je eens voor dat we onze ‘leiders’ te allen tijde zouden kunnen afzetten, in plaats van slechts om de vijf jaar. Of dat we zelf konden beslissen hoeveel belastingen nodig zijn om de gemeenschap te dienen. Misschien dat het daarom nooit zal gebeuren. Zoveel macht bij de burger, daar komen ongetwijfeld alleen maar vodden van.