Alle goede dingen én boeken bestaan uit drie

Opvallend toch hoe dikwijls familieromans drie generaties overspannen. Om van de Drie-eenheid of de drietact van de dialectiek nog maar te zwijgen. Kortom, drie heeft iets. Poging tot een kleine cultuurgeschiedenis van het getal drie.

Drie generaties vrouwen

Ik heb zelf een boontje voor teksten die driedelig zijn opgebouwd. En dan bedoel ik niet de samenvattingen van culinair volksfilosoof Piet Huysentruyt rond het thema ‘wat hebben we vandaag geleerd?’ Maar toch, zijn ’ten eerste’, ’ten tweede’ en ’ten derde’ ritmeren het geheugen van heel wat literaire romans en filosofische traktaten.

Dertig jaar geleden was daar het immense succes van de Chinese Jung Chang die met Wilde zwanen, drie dochters van China drie generaties Chinese vrouwen opvoerde: zichzelf, haar mama en haar grootmoeder. Op die manier krijgt de lezer een eeuw Chinese geschiedenis voorgeschoteld, opgedist vanuit een vrouwelijk perspectief.

Ook in de jaren negentig — drie (!) jaar na Jung Changs bestseller, trouwens — zette Marianne Fredriksson met Anna, Hanna en Johanna het Scandinavische proza in het zonnetje. Haar verhaal over drie generaties sterke vrouwen in één familie leest als een swingend, feministisch pleidooi zonder drammerig te worden. In menige Vlaamse familie kregen dochters toen de voornamen uit Fredrikssons succesboek. Vooral Hanna en Johanna.

Panoramische kracht

Dat romanschrijvers graag drie generaties opvoeren heeft natuurlijk veel te maken met de panoramische kracht die in dergelijke constructies verborgen ligt. Stefan Hertmans paste het toe in zijn klassieker Oorlog en terpentijnom op die manier een hele eeuw Vlaamse (familie)geschiedenis te kunnen visualiseren. De focus ligt daarbij op de oorlogsdagboekjes van grootvader Urbain uit de Eerste Wereldoorlog.

De Oekraïens-Nederlandse debutante Lisa Weeda, die met Aleksandra momenteel hoge ogen gooit bij onze noorderburen en genomineerd is voor de shortlist van de Libris Literatuurprijs. Zij doet iets gelijkaardigs, maar dan met het stalinisme en de Tweede Wereldoorlog als brandpunt. Haar grootmoeder Aleksandra werd toen als tienjarig meisje door de nazi’s gedeporteerd naar een Duits werkkamp om er het dodelijke gas van de Holocaust te produceren.

Na de oorlog zou ze dan naar Nederland vluchten om er een nieuw leven op te bouwen. Weeda gaat zelfs nog een stapje verder door ook haar overgrootvader in het verhaal van haar kozakkenfamilie binnen te halen. Hierdoor komen zelfs de negentiende eeuw en Nikolaj Gogol in beeld.

Driemaal grote Hermes

Het hoeven trouwens niet altijd drie generaties te zijn die in één familieroman worden opgevoerd. Veel auteurs hakken hun vertelstof graag in drie grote moten. Het meest recente voorbeeld van dat literair drieslagstelsel is de roman Naar het paradijsvan de nieuwste literaire sensatie Hanya Yanagihara. Deze Amerikaans-Hawaïaanse journaliste werd wereldberoemd met de megaroman Een klein leven.

In haar pas verschenen roman Naar het paradijs overbrugt ze drie eeuwen Amerikaanse geschiedenis met 1893, 1993 en 2093 als ankerpunten. Telkens wordt de staat van de wereld ten tijde van een pandemie verkend om te eindigen in een postapocalyptisch Amerika in 2093 waar dan een dictator de plak zwaait. De klimaatopwarming spreidde het bedje voor een totalitaire staat.

Om maar te zeggen hoe productief de fascinatie voor het getal drie wel is. Dat begon al in de klassieke oudheid met de cultus van Hermes Trismegistos, letterlijk: de Driemaal Grote Hermes. De Griekse Hermes en de Romeinse Mercurius waren boodschappers van de goden en schrijver-richtinggever bij belangrijke levenskeuzes. Zij zijn de Grieks-Romeinse transformatie van de Egyptische schrijversgod met het ibishoofd, Thoth. Hermes werd vereerd bij driesprongen waar het erop aankwam om — wie/welk van de drie? — de juiste weg te kiezen naar een zinvolle toekomst.

Oedipus vermoordde, zonder dat hij het wist, bij een driesprong zijn vader en nam vervolgens de afslag naar Thebe waar hij nietsvermoedend zijn moeder zou trouwen en bezwangeren. De gevolgen waren gruwelijk en leidden tot de moord en zelfmoord van een hele generatie nakomelingen. De Grieken en de Romeinen smulden van het verhaal en ook Hugo Claus maakte zijn Oedipus-versie.

Griekse drama’s en repojournalistiek

Het Griekse drama waarin de klassieke drieledige verhaalopbouw van begin/expositie, climax en anticlimax/einde werd scherp gesteld, werkte daarenboven grosso modo met drie personages. De confrontatie tussen een hoofdpersoon (protagonist) en tegenstander (antagonist) kreeg er commentaar bijgeleverd door een derde collectieve instantie: het koor op de achtergrond van de scène. De strijd tussen goed en kwaad werd dus door een derde van duiding voorzien.

Zelfs in de huidige journalistieke reportagestijl is die verteltechnische driedeling nog altijd terug te vinden. Toekomstige journalisten wordt op het hart gedrukt om bij verhalen steeds naar minstens twee getuigen of ervaringsdeskundigen op zoek te gaan uit twee tegenovergestelde kampen. Dus uit iemand van de regering versus iemand van de oppositie, een Palestijn versus een Jood, een klimaatjongere versus een oudere klimaatscepticus, een zegevierende militair versus een noodlijdende burger.

Op die manier krijgt het verhaal een dynamische vaart, kleur en smaak, zoals in de Griekse tragedies. Om het verwijt van goedkope polarisering en zwart-witstereotypering tegen te gaan zal een expert-professor het opgevoerde conflict in kwestie van context voorzien. Daar komt dan het Griekse koor weer om de hoek kijken.

De Egyptisch-Grieks-Romeinse, driewerf grote wegwijzer-schrijver Hermes is ook in het christendom binnengedrongen. Dat bewijst het theologische godsbegrip van de Triniteit of Drie-eenheid: de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. De Heilige Geest heeft daarbij de platonische functie van demiurg, schepper of maker. Hij is het creatieve principe dat Vader en Zoon, macro- en microkosmos, in elkaar doet overvloeien. Karl Marx en Friedrich Engels ontleenden er hun dialectiek aan van these en antithese die op een hoger niveau via creatieve bemiddeling uitmonden in een overkoepelende synthese.

Derde keer goede keer

Kortom, het getal drie heeft belangrijke verdiensten die vaak ten onrechte in de schaduw staan van zijn collega’s een en twee, om van nul maar te zwijgen. Het blijkt dus dat het cijfer drie vooral synthetische kracht uitstraalt in literatuur, theologie én filosofie.

Wist u trouwens dat ook deze stukjes aan de regel van drie gehoorzamen? Na een eerste versie op zondag en een tweede revisie op maandag wordt het op de derde dag definitief ingevoerd in het opmaaksysteem om vervolgens bij u thuis te verschijnen. Derde keer goede keer?