De Oekraïense Tolstoj: Vasili Grossman over het gepantserde Rusland

Oorlog is de vader van alle dingen. Ook van grote literatuur: van Homeros’ Ilias over de Grieks-Trojaanse oorlog tot Oorlog en vrede van Leo Tolstoj over de Russische campagne van Napoleon. Wie grasduint in de letteren rond het Russisch-Oekraïense conflict dat momenteel speelt, komt zo onder anderen terecht bij Vasili Grossman (1905-1964) en diens meesterwerk Leven & lot.

Gewone mensen

Grossman was een Oekraïense jood uit Berditsjev, tegenwoordig vaak gespeld als Berdistjiv. Deze stad van ongeveer 75.000 zielen kende andere illustere schrijvers-kunstenaars, zoals de wereldvermaarde auteur Joseph Hart der duisternis Conrad en pianist Vladimir Horowitz. Aan het begin van de twintigste eeuw bestond de bevolking erv voor tachtig procent uit joden. Na de Tweede Wereldoorlog zou er nog een vijftiental joodse inwoners zijn overgebleven. Ook de moeder van schrijver-journalist Grossman overleefde de gruwelen niet.

Grossman was oorlogscorrespondent voor de Russische krant De Rode Ster. Hij maakte in die hoedanigheid van dichtbij de slag om Stalingrad mee, de misschien wel grootste confrontatie tussen vijandelijke legertanks ooit in Koersk, de slag om Berlijn en de bevrijding van het concentratiekamp Treblinka. Dat vadertje Stalin, net als Hitler, na de bevrijding ook zijn joodse medeburgers viseerde, zette Grossman op scherp. Met zijn journalistieke ervaringen in het achterhoofd componeerde hij een bloedstollend epos met honderden scènes rond gewone mensen die in het oorlogsgeweld trachten te overleven.

Liefde en medelijden

Helaas: Leven & lot, zoals dit bijna 1000 bladzijden tellende meesterwerk in het Nederlands heet, kreeg nooit de kans om tijdens Grossmans leven gepubliceerd te worden. Wel integendeel: toen de Russische KGB lucht kreeg van Grossmans magnum opus, haalde het alles uit de kast om het bestaan ervan uit te wissen. Van de doorslagkopie tot het lint op de tikmachine: alles werd vernietigd. En Grossman werd persona non grata. Na de dood van Stalin hoopte Grossman bij diens opvolger Nikita Chroestsjov alsnog op rehabilitatie.

Hij schreef hem in 1961 persoonlijk een brief met het verzoek om het verbod op publicatie ervan op te heffen: ‘Het is nu twaalf jaar geleden dat ik aan dit boek begon te werken. Ik geloof nog steeds dat ik de waarheid heb geschreven, uit liefde en medelijden, omdat ik in mensen geloof. Ik verzoek u mijn boek de vrijheid te geven.’ Maar ook Chroestjsjov bleef doof voor de verzuchtingen van de schrijver. Het officiële verdict van 200 tot 300 jaar censuur op de roman in kwestie werd bevestigd. Grossman maakte het nooit mee dat het boek tijdens zijn leven werd uitgegeven. Hij stierf als 58-jarige vereenzaamde dissident.

Kleine goede versus grote kwaad

Maar de wegen van de uitgeefgoden zijn ondoorgrondelijk wonderlijk. Via vrienden geraakte het manuscript in Zwitserland waar het in 1980 in Engelse vertaling verscheen, zestien jaar dus na de dood van Grossman. Voor de Nederlandse vertaling was het wachten tot 2008. De kritieken waren unaniem: Grossmans Leven & lot verdiende zonder meer het epitheton meesterwerk. Nee, het was geen belletrie zoals Oorlog en vrede van Tolstoj. Daarvoor was Grossman te veel journalist die het schrijnende detail boven de epische adem verkoos. Maar de manier waarop hij met mededogen vriend en vijand in die oorlogsdagen opvoert, hakt erin. Ook al vraagt het de nodige inspanning om wegwijs te blijven in de rist aan personages en namen die hij opvoert. Maar dat geldt evenzeer voor Tolstoj, en in zekere zin zelfs voor Homeros.

Ondertussen is Leven & lot ook bij ons een geheimtip geworden. Psychiater Dirk de Wachter is de onvermoeibare voorvechter om Grossman in de schijnwerpers te plaatsen. Hij is vooral gecharmeerd door de manier waarop de auteur te midden van ‘het grote kwaad’ van het niets en niemand ontziende oorlogsgeweld steeds weer inzoomt op ‘het kleine goede’ van de rechtstreeks betrokkenen: van een baboesjka die een stervende Duitse soldaat water geeft tot een jonge vrouw die zich voor enkele ogenblikken moeder waant terwijl ze een dood, vergast jongetje aan de borst klemt en daarna zelf haar laatste adem uitblaast.

Ondertussen out ook Bart Van Loo zich als fan van het boek. De parallellen met hetgeen Poetin vandaag doet, zijn legio. Van Loo citeert op Facebook een passage uit Leven & lot dat boekdelen spreekt: ‘Een gepantserd Rusland, dreigend en grimmig, trok naar het westen.’

Satirisch Poetin-lied

Piet De Moor, kenner van de Midden-Europese en Russische literatuur, draagt eveneens zijn steentje bij in het literair-artistieke verzet tegen de Poetins van deze wereld. Hij woont zelf al jaren in Berlijn, waar hij naar eigen zeggen aan zijn persoonlijke meesterwerk schaaft, en herinnert vandaag graag aan het satirisch-scabreuze Poetin-gedicht dat hij vroeger ooit pleegde toen de Russische dictator van zijn echtgenote Ljoedmila scheidde. Zelf noemt hij zijn Poetin-gedicht een burleske elegie op de wijze van ‘Zie ginds komt de stoomboot uit Spanje weer aan’.

‘Ljoedmila zegt:

Oh Vladi, bij ‘t krieken van de ochtend wek je me

speel je ezel-strek-je en op tafel dek je me.

Ik ontvang je met open darmen

daar vind je ‘t gas waaraan je je kunt warmen

Hoor daar komt de gasprom weer aan

hij laat ze door de Oekraïense buizen gaan!

Je hoort ze knallen van Moskou tot Kiev

de protten van de Kremlinchef.

Wees stil, want daar komt Vladi’s prot

van Sint-Petersburg tot Nizjni Novgorod

Ljoedmil, ljoedmil, ljoedmiljard

het ruikt er niet naar kaviaar.

Van Vyborg tot Greifswald

Ah, da wird es bitter kalt!

Ljoedmilja zegt:

Oh Vladi, constipator, je hoopt al je gassen op

ik zie het aan je creator, en aan zijn opgewonden kop

voor je ontploft, maak ik een gaatje in je knikker

dat plak je dicht met Pritt, of met een Stalinsticker.

Ljoedmilja zegt:

Oh Vladi, in Dresden maakte je stil carrière

en via Leningrad belandde je in mijn derrière.

In ‘t Kremlin ben je beroemder dan Hadzji Moerat

Dankzij het gas uit je eigen Poetingat.

(in koor)

Het ruikt er niet naar kaviaar

nee, het ruikt er niet naar kaviaar.

Van Vyborg tot Greifswald

Ah, da wird es bitter kalt!

(De Duitser Schröder, met voornaam Gerd

Was kanselier voor hij de aap van Poetin werd

Om in zijn roebels te kunnen graaien

Zou Gerd zelfs Ljoedmilja naaien.)’

Het boek ‘Leven & Lot’ van Vasili Grossman is hier te koop.