Gerrit Komrij: vuige seksist of speelse erotomaan?

Enkele maanden terug was het tien jaar geleden dat literair woelwater Gerrit Komrij op 68-jarige leeftijd in Portugal overleed. Aanleiding genoeg voor het literair-historische tijdschrift Zacht Lawijd (ZL) om zijn doopceel even te lichten. Niet verwonderlijk worden er vraagtekens geplaatst bij Komrijs vrouwonvriendelijke uitspraken. Maar zijn reputatie als bibliofiel spreekt nog altijd boekdelen.

Op zere tenen trappen

Dat Komrij de feministen — ’de onwelriekende gleuvenbrigade’ — als geen ander de gordijnen in kon jagen is alom geweten. Zijn polemische stijl, waarin hij tekeer ging tegen ‘de treurbuis’ of televisie bijvoorbeeld, was zijn huismerk. En dat hij daarmee al eens op zere teentjes trapte, kon de pret bij de lezer niet drukken.

Renée van Marissing stelt zich in het themanummer van ZL vragen bij ‘Komrijs weinig verkwikkende vrouwbeeld’, zoals hij het noemt. Om zijn punt duidelijk te maken opent hij met enkele van Komrijs rake typeringen van schrijfsters, die volgens Marissing zijn stelling van vrouwenhater Komrij moeten illustreren.

Bloederige inlegkruisjesstijl

Komrij: ‘Nonsens-ideeën, mits pruimbaar verwoord, kan ik nog verdragen. Maar zo’n bloederige inlegkruisjesstijl, nee.’ Of nog: ‘Hoe krijgt een trol zo’n dik boek vol?’ Toen er van sociale media nog geen sprake was, zette Komrij blijkbaar al de toon.

Komrij werd voor zijn scherpe vileine pen in die dagen, zoals gezegd, op handen gedragen. Ik smulde zelf ook van zijn columns in Humo waar hij onder het pseudoniem Patrick Demompere de nieuwste literaire goden en vooral godinnen dus over de knie legde: ‘Al die Nellekes en Kristienen en Hermienen, die Margrieten en Hannemiekes, ze komen ons elk leesseizoen met iets nieuws bestoken. De meiskes beschikken over een ontstuitbare barensdrang.’

Subversieve waardigheid

Je zou warempel heimwee krijgen naar een tijd waarin — toegegeven — met enige retorische overdrijving middelmatige literaire schrijfsels zonder pardon werden afgeserveerd. Vandaag zijn er alleen nog Delphine Lecompte en Marnix Peeters die zich opwinden over het fletse niveau van veel literaire hobbyisten. Voor de rest regeert een loden fatsoen.

Van Marissing grijpt Komrijs tiraden tegen schrijfsters nu aan om de man zelf een kopje kleiner te maken. Retrospectief maakt hij de exclusief mannelijke jury zwart die in 1993 Komrij de P.C. Hooft-prijs schonk voor zijn polemieken en essays. Komrij, aldus het juryrapport, had de essayistische genres opnieuw hun ‘intellectuele en subversieve waardigheid’ teruggeven. Quod non dus, zo Marissing. Of waren de juryleden blind voor de overduidelijk ‘seksistische en misogyne’ oprispingen in Komrijs teksten?

Boertige humor

Op zijn blog maakt journalist en Komrij-vriend Arthur van Amerongen, die ook al jaren in Portugal vertoeft, zich bepaald vrolijk over Van Marissings poging tot cancelling van een groot schrijver. Komrij, zo Van Amerongen, was nu eenmaal iemand die verzot was op humor ‘die poep- en piesgericht is’: ‘Hij (Komrij, FH) groeide op in Winterswijk en dat is net zo’n boertig oord als mijn Ede. Ik herken veel van de humor, die poep- en piesgericht is, en uitermate grof over van alles en nog wat. Het was wellicht de tijdgeest, maar ik vraag me af of er veel veranderd is in BBB-Nederland.’

Feit is dat Komrij al van jongs af aan verslingerd was aan erotica in het algemeen en scatologische literatuur in het bijzonder. Arie Pos, biograaf van Komrij, doet in dit nummer van ZL een aardig boekje open over de eerste stappen die Komrij vanaf 1969 in het rijk van de pornografische letteren zette. De prille twintiger Komrij had even onderdak gevonden bij uitgever Martin Ros van De Arbeiderspers, maar werd toen zelfstandig redacteur van de Nederlandse poot van Olympia Press die de betere literaire porno én moeilijkere avant-garde sleet.

Financieel uitgekleed

De Fransman Maurice Girodias, die van zijn vader de erotisch-libertijnse uitgeversscepter had overgenomen, kon Komrij toen overtuigen om mee te stappen in het opzetten van een Nederlandse erotische uitgeverij. Hij en zijn papa hadden met uitgaven van Vladimir Nabokov (Lolita) Henry Miller, Anaïs Nin, James Joyce en Pauline Réage (Histoire d’O) heel wat renommee bij de literaire meerwaardezoeker opgebouwd.

Komrij probeerde toen tevergeefs De geisha, een kaskraker bij het verschijnen in Nederland van enfant terrible en vertaler Theo Kars, ook in buitenlandse vertaling via Girodias te slijten. Toen dat mislukte, kreeg Komrijs uitgeversavontuur nog een nare bijsmaak. Als medevennoot van de op de fles gegane Olympia Press werd hij door de Nederlandse fiscus financieel uitgekleed.

Encyclopedie van de stront

Later zou Komrij zich als verwoed bibliofiel ontpoppen die op veilingen een gereputeerde verzameling erotische geschriften bij elkaar kocht. De Haarlemse veilingmeester David Veltman, die na de dood van Komrij diens collectie te geld trachtte te maken, geeft tekst en uitleg bij Komrijs merkwaardige passie voor alles wat met masturbatie en ontlasting te maken had. Komrij maakte in 2006 furore met zijn Kakafonie, een bloemlezing uit meestal anonieme gedichten, traktaten en verhalen die rond de onderkant draaiden.

Een van de hoogtepunten uit deze encyclopedie van de stront en aanverwanten was La Masturbomanie, ou Jouissance solitaire uit de negentiende eeuw waarin 57 litho’s prijkten. Er werden onder andere bekende filosofen als Diogenes, Socrates en Rousseau getoond terwijl ze de hand aan zichzelf sloegen. Het boek ging vlak na de dood van Komrij in 2012 onder de hamer voor 2.600 euro. Een ander illuster werk over de kunst van het scheten laten L’art de péter ou Description de six espèces de pets moest het stellen met 300 euro. Op de veiling werden er uiteindelijk 1.638 kavels van in totaal 40.000 boeken aangeboden met onder andere een eerste druk van Arthur Rimbauds Illuminations.

Vakantietip

De totale waarde van de hele collectie van Komrij werd toen geschat op zo’n slordige 250.000 euro, maar heel wat van de boeken gingen onverkocht retour naar Portugal, zo Veltman, waar de bezoeker ze in Komrijs huis nog altijd kan gaan inkijken. Leuk ideetje misschien om tijdens een vakantie aan de Algarve even langs te gaan in Vila Pouca da Beira dat nu als schrijversresidentie dienst doet en eveneens werk en gedachtegoed van Komrij levend wil houden. Tot spijt van wie hem benijdt.