Italo Svevo en de illusies van de volwassenheid

In het centrum van Trieste staan ze op een kleine kilometer van elkaar verwijderd. Als de standbeelden van James Joyce en Italo Svevo konden stappen, liepen ze elkaar binnen de zes minuten tegen het lijf. De kans is groot dat ze elkaar zouden kruisen in de buurt van de Piazza della Borsa, waar sinds een jaar of vijf een ander standbeeld staat, of liever zit: dat van Gabriele d’Annunzio.

In het echte leven zagen Joyce en Svevo elkaar wel vaker. Svevo – zijn echte naam is Ettore Schmitz – woonde en werkte in Trieste, dat toen nog deel uitmaakte van het Oostenrijks-Hongaarse rijk. Hij leidde er het internationaal bedrijf van zijn schoonouders dat roestwerende verf voor schepen maakte. Omdat de firma ook een vestiging in Engeland had, wou Svevo zich verder bekwamen in de taal van William Shakespeare.

Berlitz

Joyce kwam voor het eerst in Trieste in het najaar van 1904. Hij was er toen op zoek naar een aanstelling als lesgever Engels bij de talenschool van Berlitz. Die vond hij uiteindelijk in het iets verderop gelegen Pola, het huidige Pula in Kroatië.

In het voorjaar van 1907 vestigde de latere auteur van Ulysses zich voor langere tijd in de stad van Svevo, die samen met zijn vrouw privéles kreeg van de toen 25-jarige Ierse schrijver, drie keer per week. In het najaar van 1907 las Joyce het echtpaar The Dead voor. Mevrouw Schmitz was zo aangedaan door de tekst dat ze de auteur een boeket rozen gaf, geplukt uit de tuin van haar riante villa.

Schrijver-manager

Svevo – net geen twintig jaar ouder dan Joyce – was op dat moment behalve fabrieksdirecteur ook de auteur van twee weinig opgemerkte romans. De tweede daarvan is de kleine klassieker waarover ik het hier verder wil hebben: Een man wordt ouder, Senilitá in het Italiaans. Het boek verscheen in 1898. Sindsdien lag de literaire carrière van Svevo stil: de onopgemerkte schrijver was dan maar manager geworden.

Toen Joyce de roman las, herkende hij al snel het literaire talent van zijn leerling. Meteen liet hij Svevo eigen werk in wording lezen, de eerste drie hoofdstukken van wat A Portrait of the Artist as a Young Man zou worden. Joyce vroeg Svevo om advies: zijn werk aan het manuscript zat al geruime vast.

De inzichtelijke respons van Svevo stelde hem in staat de roman af te werken. Het uiteindelijke resultaat – het eerste echte meesterwerk van Joyce – verscheen in boekvorm in 1916.

Bovarysme

Svevo en Joyce mochten dan al goede vrienden zijn, zeggen dat ze elkaars werk grondig hebben beïnvloed gaat te ver. Het vroege werk van Svevo (van de schrijver Joyce was toen nog geen sprake) staat zichtbaar onder de invloed van Flaubert.

Het hoofdpersonage van Een man wordt ouder lijdt aan dezelfde ziekte als het titelpersonage van diens Madame Bovary: hij verwart de werkelijkheid zoals hij die ziet met de werkelijkheid zoals die is. Ook bij hem zorgt die verwarring voor zijn ondergang.

Emilio Brentani – zo heet Svevo’s protagonist – is net als de auteur van Een man wordt ouder een schrijver die van zijn kunst niet kan leven en om die reden zijn literaire droom maar opgeeft. Emilio is een vrijgezel van 35, halverwege het leven, om met Dante te spreken. Hij werkt al jaren bij een verzekeringsfirma, maar ooit was hij een beloftevol auteur.

Twijfel

Bij het begin van de roman gaat Emilio een relatie aan met Angiolina, een meisje uit de lagere klasse en mogelijk ook van lichte zeden. Emilio denkt Angiolina nodig te hebben om zichzelf te kunnen zijn, maar tegelijk verbiedt hij zichzelf echt verliefd op haar te worden. Hij wil zichzelf niet verliezen in de liefde, waarover hij veel gelezen heeft.

Angiolina is in alles Emilio’s tegendeel. Ze is wie ze is, ongecompliceerd, een levensgenieter, terwijl Emilio meer twijfelt dan goed voor hem is. Tegelijk – en daar zit de kern van Svevo’s roman – toont de tragiek van de protagonist zich vooral in de momenten waarop hij voorbij zijn aangeboren twijfel raakt.

Ook wanneer Emilio eindelijk tot een tergend traag bereikte overtuiging komt, vergist hij zich schromelijk. Niet alleen omdat hij de mensen in zijn omgeving verkeerd inschat, maar ook omdat hij duidelijk zichzelf niet kent.

Emotioneel armtierig

Het karakter van Emilio wordt door Svevo zorgvuldig getekend in zijn verhouding tot de andere personages. Naast Angiolina zijn dat de jongere zus waarmee Emilio samenwoont en een oudere vriend, die beeldhouwer is. Die laatste heeft even weinig artistiek succes als Emilio, maar in tegenstelling tot zijn vriend heeft hij zelfvertrouwen te over.

Emilio’s zus voelt zich al snel bedreigd door de verliefdheid van haar broer. Ze is bang alleen achter te blijven. Naarmate de roman vordert, raakt Emilio gewrongen tussen de twee vrouwen in zijn emotioneel armtierige leven. De lezer begrijpt al snel wat het hoofdpersonage niet doorheeft: zijn gedachten en gevoelens zijn de speelbal in een spel dat hij onvoldoende beheerst.

Verteller

Een man wordt ouder is een schitterende psychologische roman, van het beste in het genre. Svevo kiest voor het soort vertelsituatie dat we ook bij Flaubert en Kafka terugvinden. We volgen de gedachten van de protagonist, maar die is niet de verteller.

Op die manier kan de verteller ons laten zien waar en wanneer Emilio het bij het verkeerde eind heeft. We zien weliswaar van alles door zijn ogen, maar krijgen voldoende indicaties dat zijn perceptie niet noodzakelijk overeenkomt met de werkelijkheid.

Ontnuchterend

De boodschap van Svevo’s roman is ontnuchterend voor de lezer op leeftijd: het is niet omdat we ouder worden dat we de dingen plots scherper gaan zien. Op het einde van de roman zit Emilio nog altijd verstrikt in dezelfde illusies die hem bij het begin van het verhaal in hun greep hielden.

Een man wordt ouder is wat dat betreft een tegenpool van de roman die Joyce aan het schrijven was toen hij Svevo ontmoette. A Portrait of the Artist as a Young Man beschrijft de volwassenwording van zijn titelheld als een proces van toenemend inzicht, terwijl bij Svevo de ouder wordende Emilio niet noodzakelijk veel wijzer wordt.

De roman van Joyce schetst de wording van een kunstenaar, die van Svevo volgt het tegengestelde traject, dat van de artiest die in toenemende mate aan zichzelf twijfelt.

Schrijfopdracht

Een kwarteeuw na zijn tweede publiceerde de auteur van Een man wordt ouder de roman waarmee hij, mede door toedoen van Joyce, bredere bekendheid zou gaan verwerven: Bekentenissen van Zeno. Ook in die roman krijgen we de zorgvuldige schildering van een protagonist die er maar niet in slaagt te zijn wie hij in wezen is.

Wie beide romans heeft gelezen, kan niet anders dan de zachtmoedige blik van Svevo’s standbeeld in Trieste te zien in het licht van de personages die hij creëerde. Hier lijkt voorgoed een man te staan die anderen laat bepalen waar zijn toekomst ligt. Svevo zelf zag de schrijver die zijn Engels bijspijkerde in het tegenovergestelde licht.

Een van de schrijfopdrachten die Joyce zijn leerling ooit gaf – ‘beschrijf je leraar in duizend woorden’ – bevat het volgende wonderlijk accurate zinnetje: ‘Hij stapt door het leven als iemand die met rust wil worden gelaten.’ De beschrijving van de leraar was de wensdroom van de leerling. Vervuld zou die nooit worden.