Met Tolstoj naar de dokter: de dood van Ivan Iljitsj

In de Verenigde Staten krijgen studenten geneeskunde sinds jaar en dag cursussen waarin romans en gedichten centraal staan. Niet om de geschiedenis van de literatuur beter te leren kennen, wel om sterkere interpretatievaardigheden te ontwikkelen en dus betere dokters van hen te maken. Lees: dokters die met de nodige aandacht kunnen luisteren naar hoe hun patiënten zich voelen als ze ziek zijn. Steevast staat dezelfde klassieker op de leeslijst: Tolstojs De dood van Ivan Iljitsj, een buitengewone novelle uit 1886.

Bloedwaarden, polsslag en saturatienormen blijven natuurlijk handige instrumenten voor medische diagnoses. Maar ze zeggen niets over wat een patiënt meemaakt wanneer die ziek is. Ze tonen niet wat de patiënt voelt en denkt. En dat blijken goede literaire teksten wel te doen: die draaien om ervaringen, om het complexe samenspel tussen gedachten, emoties en fysieke gewaarwordingen van personages.

Romans laten ons de innerlijke mens zien en die staat sterk onder druk bij ziekte. Ze laten voelen wat het betekent ziek te zijn – de warmkoude koorts, de kloppende hoofdpijn, de scherpe krampen in een geteisterde maag. Ze leggen dat alles niet zomaar uit, zoals medische handboeken doen, ze tonen waarover het gaat.

‘Narrative medicine’ noemt men dat samengaan tussen literatuur en geneeskunde. Het gaat om een medische praktijk die het verhaal van de patiënt centraal zet, niet de geschiedenis van diens ziekte. Dokters die aan narrative medicine doen, willen weten waar hun patiënt vandaan komt en hoe die in het leven staat. En ze denken na over de rol die ze zelf spelen in het leven van de patiënt: niet die van de alwetende autoriteit die beslist over ziekte en gezondheid, maar die van zorgverlener, die bekommerd is en troost brengt wanneer nodig.

Aan de top

In de cursussen waarvan sprake staat steevast dezelfde klassieker op de leeslijst: Tolstojs De dood van Ivan Iljitsj, een buitengewone novelle uit 1886. De dood van Ivan Iljistj is een late tekst van de schrijver. De in 1828 geboren Tolstoj bereikte zijn hoogtepunt tussen zijn veertigste en zijn vijftigste, met Oorlog en Vrede (1869) en Anna Karenina (1877). Na die twee meesterwerken bleek hij genoeg te hebben van de literatuur. Hij wou geen verzinsels meer fabriceren, maar enkel nog aan religieus geïnspireerde moraalfilosofie doen: Tolstoj wilde de wereld veranderen.

Voor De dood van Ivan Iljitsj keerde Tolstoj weliswaar terug naar de fictie, maar toch is de novelle niet helemaal verzonnen. Ze vindt haar oorsprong in het verhaal dat Tolstoj ooit hoorde van een zieke wetsdienaar wiens overlijden een carrousel van benoemingen in gang zette. De een zijn dood is de ander zijn brood: in het Rusland van de late negentiende eeuw was het niet anders.

Geheel terzijde: de man op wiens levensverhaal Tolstoj zijn novelle baseerde, heette ook Ivan Iljitsj, zij het met een andere familienaam: Golovin bij Tolstoj, Mechnikov in het echt. Geestig detail: de broer van die Ivan Iljitsj Mechnikov zou later nog de nobelprijs voor de geneeskunde winnen.

Les in het negatieve

Er zijn twee redenen waarom Tolstojs tekst het zo goed doet in Amerikaanse geneeskundecursussen over literatuur. Ten eerste omdat er een scène in voorkomt waarin een dokter zich gedraagt zoals dokters zich beter niet gedragen. Het verhaal geeft een les in het negatieve. Het gaat om een specialist, de duurste van allemaal, want Tolstojs titelheld kickt op status.

Ivan wil weten wat er scheelt: hij is van een trapladder gevallen (letterlijk, maar dus ook figuurlijk) toen hij zijn nieuwe, dure gordijnen ophing. Sindsdien heeft hij een snerpende pijn in zijn zij. De gewone dokters weten niet wat er scheelt, maar ook de specialist tast in het duister. Een eenduidige diagnose stellen lukt niet en intussen vergaat Ivan van de pijn.

In het kabinet van de specialist doet Tolstojs titelheld een cruciaal inzicht op: de dokter gedraagt zich tegenover hem zoals Ivan zelf zich als rechter gedraagt tegenover beschuldigden. Vanuit de hoogte, zonder mededogen, met de dubbele zekerheid van waarheid en recht. Ivan voelt zich nu op zijn beurt klein en nietig, niet alleen door zijn ziekte, maar ook door degene die zijn ziekte moet doen verdwijnen.

Absolute eenzaamheid

De tweede reden waarom Tolstojs verhaal gesneden brood is voor dokters-in-opleiding heeft met het einde van de novelle te maken. Daarin volgen we Ivans laatste uren. Hij weet dat er geen redding meer kan komen en neemt afscheid van vrouw en kinderen. Het zijn momenten van absolute eenzaamheid: Ivans zelfingenomen vrouw kan zich een leven zonder het geld van haar man niet inbeelden. Zijn dood ervaart ze als een persoonlijk affront, niet als iets wat hem overkomt.

De enige die erin slaagt Ivan tijdens zijn ziekte met de nodige waardigheid te behandelen is zijn bediende Gerasim. Die staat Ivan bij in moeilijke momenten, fysiek zowel als spiritueel. Gerasim is van eenvoudige komaf, is in alles tegenpool van het burgerlijke doen en laten van Ivan. Hij is een toonbeeld van de christelijke deemoed die Tolstoj zelf in de tweede helft van zijn leven nastreefde.

Open einde

Het open einde van de novelle blijft nogal wat lezers van Tolstoj bezighouden. Moeten we in de beschrijving van het slotakkoord van Ivans leven een bijna mystieke ervaring zien waarin hij de dood uiteindelijk omarmt? Of wil Tolstoj juist dat we het dogma van de goede dood ter discussie stellen?

De dood van Ivan Iljitsj is vanzelfsprekend niet alleen voor dokters en andere zorgverleners noodzakelijk leesvoer. ‘Donker’, ‘hard’ en ‘tragisch’ zijn de adjectieven waarmee de website van mijn stadsbibliotheek de sfeer van het boek probeert te beschrijven. Er bestaat geen betere beschrijving van het laatste levensmoment vindt een van de tenoren van de narrative medicine. Wie Tolstojs novelle leest sterft twee keer, zegt een andere: een keer bij die lectuur, een keer in het echt.

Toen Susan Sontag op sterven lag, wou een vriend samen met haar de novelle lezen. Sontag weigerde, met goede reden trouwens: De dood van Ivan Iljitsj is een tekst die zijn lezers telkens opnieuw een stomp in de maag geeft. En daar had Sontag op dat moment allesbehalve nood aan.