Het aanmatigend optreden van de Turkse president Erdogan krijgt de jongste tijd internationaal veel aandacht. Het uit de hand lopen van de Duits-Turkse betrekkingen heeft dat de laatste dagen nog versterkt. Erdogans verachting voor wat hij als ‘ongeoorloofde buitenlandse inmenging’ in zijn binnenlands beleid bestempelt, kent geen grenzen. Hoe hij – zonder enig bewijs – met vermoedelijke deelnemers aan de vermeende poging tot staatsgreep vorig jaar omspringt, past niet bij het staatshoofd van een NAVO-lidstaat die bovendien nog altijd kandidaat-lid is van de Europese Unie (EU). Door al die heisa viel het onterecht tussen de plooien dat onder Turkse druk de toenadering tussen Zuid- en Noord Cyprus is stopgezet.

Cyprus: van meet af aan verdeeld

Van 1922 tot 1960 was het eiland een Britse Kroonkolonie. Britten en Cyprioten voerden besprekingen over meer autonomie. De Griekse gemeenschap eiste echter volledige onafhankelijkheid en een meerderheid wenste zelfs gewoon een deel van Griekenland te worden (‘Enosis’). Voor de Turks-Cyprioten was dit onbespreekbaar, omdat ze niet als Turkse minderheid in een Griekse staat wilden wonen. Zij streefden, op aansturen van Turkije, naar de splitsing van het eiland in een Turks-Cypriotisch en een Grieks-Cypriotisch deel. Het eiland werd in 1960 onafhankelijk onder curatele. Ankara, Athene en Londen behielden zich het recht voor om in te grijpen als de grondwettelijke orde in het gedrang kwam.

Burgeroorlog

In 1963 was het al zover. De Grieks-Cyprioten zwoeren immers bij Enosis en de Turks-Cyprioten bij  ’taksim’ of de indeling van het eiland in twee gemeenschappen. Een burgeroorlog brak los. De VN stuurde daarop een vredesmacht, die er nog steeds is. In 1967 dreigde Turkije als garant met een invasie. Om dit te vermijden begonnen beide gemeenschappen te onderhandelen wat tijdelijk enige ontspanning teweegbracht. Die toenadering werd doorbroken doordat het Griekse kolonelsbewind in 1974 een staatsgreep pleegde op Cyprus met als doel een volledige Enosis. Nadat het VK had geweigerd mee te doen, greep Turkije alleen in.

Toetreding tot de EU

Een nog steeds bestaande politieke, sociale, en economische scheiding van het eiland was het gevolg. In het zuiden de Republiek Cyprus en in het noorden de in 1983 zelfverklaarde Turkse Republiek Noord-Cyprus. De VN verklaarde het uitroepen daarvan onwettig en deed tevergeefs een oproep tot terugtrekking van de Turkse troepen. Alleen Ankara erkent de Turkse Republiek Noord-Cyprus en weigert de Republiek Cyprus te erkennen. Dit is een hinderpaal temeer voor de toetreding van Turkije tot de EU. De Republiek Cyprus trad niettemin  in mei 2004 tot de EU toe. Op 1 januari 2008 werd de euro als wettig betaalmiddel ingevoerd. Een week voor de toetreding verwierp de Grieks Cypriotische Gemeenschap een door de VN vooropgesteld vredesplan. Noord – Cyprus blijft daarom formeel buiten de EU.

Olie en gas

Cyprus hoort historisch bij Europa echter geografisch bij het Midden – Oosten. Vrijwel alle problemen in die regio hebben te maken met oliewinning. Cyprus is daarop geen uitzondering. In de Grieks-Cypriotische exclusieve economische zone (EEZ) ligt veel gas. Schattingen lopen uiteen van 102 miljard tot 170 miljard kubieke meter. Sinds de Grieks Cyprioten in 2011 daar unilateraal gas begonnen te boren, leverde Turkije onafgebroken kritiek. Wegens de onenigheid over de maritieme afbakening van de EEZ, en daarmee de gasontginning, doorkruist de Turkse marine voortdurend die wateren.

Toenadering tussen Israël en Turkije

Bovendien zet Turkije de overwogen Cypriotisch-Israëlische energiesamenwerking (gaspijplijn Israel, Cyprus,Griekenland,Italië), onder druk. Israël heeft de afgelopen jaren flinke hoeveelheden gas in zijn territoriale wateren gevonden. Afgelopen december werd in het oostelijke Middellandse Zeegebied zo’n 91 miljard kubieke meter gevonden. Turken en Israëli’s zijn opnieuw zo’n goede maatjes dat zij denken aan een onderzeese pijplijn met een investering van 2 tot 3 miljard dollar. Die toenadering tussen beide landen verheugt de VS. Begin 2013 begon Israël de ontsluiting van zijn gasvoorraden te overwegen. Washington heeft daarvan dan een prioriteit gemaakt voor de verzoening tussen Israël en Turkije.

Herenigingbesprekingen afgesprongen

Turkse inmenging heeft de besprekingen tussen Griekse- en Turkse-Cyprioten over een mogelijke hereniging vrijwel gekelderd. De hoop bestond nochtans dat die voor eind 2016 zouden slagen. Anastiades, de president van de Republiek Cyprus, heeft onlangs zelfs een geplande ontmoeting met de speciale VN -gezant voor Cyprus, Espen Barth Eide, afgezegd.

Als lidstaat rekent de Republiek Cyprus nu ten volle op EU- steun om toch tot de hereniging van het eiland te komen. Al in oktober 2016 riep haar ambassadeur bij de Unie, de EU op meer druk uit te oefenen op Turkije om zijn troepen uit Noord-Cyprus terug te trekken zodat Griekse en Turkse Cyprioten gelijkrechtelijk in een echt soevereine federatie zouden kunnen samenleven. De voorzitter van de EU-Commissie, Jean-Claude Juncker, verklaarde kort daarop zowat hetzelfde.

Onopgeloste kwesties

Niettemin blijven tal van kwesties alsnog onopgelost: de afbakening van het elke gemeenschap toegewezen gebied, de aanwezigheid van een Turkse troepenmacht van zowat 40.000 man, de toekomst van de Turkse immigranten, de compensatie voor de in 1974 verdreven Grieks-Cyprioten, de veiligheid van het eiland, het al dan niet beëindigen van de rol van Griekenland, Turkije en het VK als garant van de soevereiniteit van Cyprus. De Grieks-Cyprioten kunnen daar mee leven, maar de Turks-Cyprioten willen dat Turkije garant blijft. VN  Secretaris–Generaal Antonio Guterres is, naar verluidt, voor het beëindigen van het garantiesysteem gewonnen. Beide gemeenschappen zullen een eventueel akkoord allicht per referendum moeten goedkeuren.

Toekomst in de EU voor Turks-Cyprus?

Of Turks-Cyprus bereid en instaat is om lid te worden van de EU en de eurozone is moeilijk te zeggen, vooral als Turkije niet toetreedt. Een hereniging voor het nu al economisch wankele Cyprus belooft een zware schok te worden, maar bevordert tevens zijn ontplooiing in de EU . De samenwerking EU-NAVO en EU-Turkije vindt er eveneens baat bij als tegengewicht voor de groeiende Russische invloed in de regio. Reeds in februari 2015 verleende de Republiek Cyprus de Russische marine toegang tot haar havens. De Republiek Cyprus beoogt op termijn NAVO-lidmaatschap.

Belangrijke rol voor de EU

Als de EU nog steeds het Turks lidmaatschap overweegt, kan zij de oplossing van de kwestie Cyprus gebruiken als drukmiddel op Ankara. Ook de druk op de Turks-Cyprioten voor de al sinds 2015 lopende besprekingen blijft zo behouden. Hopelijk staat een actievere EU internationaal op haar strepen, ook tegenover de VS en Turkije.  En vindt de EU een oplossing voor de Cypriotische kwestie.