Waar staan het Afrikaans en Zuid-Afrika vandaag?

Van klooster naar herberg. Van veilinghuis naar feestzaal. Van theater naar Vlaams Cultuurhuis. De Brakke Grond heeft een bewogen geschiedenis.

Even aanstippen toch dat waar nu het Vlaams Cultuurhuis staat zes eeuwen geleden alleen wat schapen en ganzen rondliepen op een aangeslibd stuk moerasland, een ‘nesse’ in Middelnederlands. Vandaar het adres van de Brakke Grond: Nes 45 in Amsterdam.

In 1406 besloten enkele vrouwen op deze plek het Sint-Margaretha- of Margrietenklooster op te richten. Gaandeweg werd het uitgebreid. In 1473 leefden er 41 nonnen. De kloosterzusters brouwden bier en maakten mosterd, wat heel wat geld in het laatje bracht. Het klooster bezat een eigen handschriftenverzameling en panden en grond in de hele stad maar ook in Alkmaar, Bodegraven en Utrecht.

De Beeldenstorm van 1566 maakte daar een einde aan. De nonnen moesten al hun bezittingen opgeven en kregen uiteindelijk van het overwegend protestantse stadsbestuur een toelage om niet geheel te verkommeren.

In 1595 verkocht de stad het voormalig klooster. De kerk werd een vleeshal en op zolder kwam er een cultureelwetenschappelijke instelling. In het begin van de  17de eeuw werd de zolder ook gebruikt voor schermlessen van de Antwerpse schermgrootmeester Gerard Thibault, die prins Maurits, prins Frederik Hendrik, koning Lodewijk XIII van Frankrijk, Bredero en vele andere prominenten tot zijn leerlingen mocht rekenen.

Toevluchtsoord vluchtelingen Zuidelijke Nederlanden

Door de Tachtigjarige Oorlog vluchtten steeds meer protestanten uit de Zuidelijke Nederlanden naar Amsterdam. Zij bewoonden delen van het klooster. Vanaf 1585 voerden zij, verenigd in de rederijkerskamer ’t Wit Lavendel, op de zolder van de kapel rederijkersspelen op. Een tweede rederijkerskamer, De Egelantier, gaf hier ook voorstellingen, waaronder in 1616 Moortje van Bredero.

De Amsterdamse architect Arthur Staal kreeg tegen het eind van vorige eeuw de opdracht om het inmiddels verkommerde pand te herbouwen.

Op 13 november 1978 werd daarvoor de eerste funderingspaal de grond in geslagen en werd een steen onthuld met een fragment uit een gedicht van Marnix van Sint-Aldegonde (1540-1598). Hij was burgemeester van Antwerpen tot aan de herovering van die stad door de Spanjaarden in 1585. De tekst onderstreept de verbondenheid van heel de Nederlandstalige ruimte met meer dan twintig miljoen inwoners in Noord en Zuid: ‘Hoe kond ick U mijn broeders oyt vergeten daar wij toch zijn in eenen stronck gheplant

Het Vlaams Cultureel Centrum de Brakke Grond opende op 23 mei 1981 de deuren

Het Festival voor het Afrikaans

Op 22 en 23 september 2018 wordt het Festival voor het Afrikaans voor de vierde keer gehouden De Brakke Grond.

Het is een initiatief van de Stichting Zuid-Afrikahuis Nederland samen met Stichting Afrikaans en de Lage Landen Het festival beoogt de bevordering van de culturele banden tussen Zuid-Afrika en het Nederlandse taalgebied.

De vierde editie brengt muziek, toneel, film, boeken, debatten, Zuid-Afrikaanse braai en wijn en een Zuid-Afrikaanse markt. Het festival besteedt veel aandacht aan het Afrikaans. Die taal wordt vandaag in Zuid-Afrikaen Namibiëgesproken. Geraamd wordt dat de woordenschat voor 90 tot 95% teruggaat op zeventiende-eeuwse Nederlandse dialecten.

Afrikaans en Nederlands

Het huidige Afrikaans verschilt nogal wat van het Nederlands en dit zowel qua spelling als woordstructuur, woordvormingen grammatica. Toch zijn Afrikaans en Nederlands allebei Neder-Frankische talen. Daarom zijn beide talen ook onderling verstaanbaar.

Met bijna 7 miljoen moedertaalsprekers in Zuid-Afrika, of 13,5% van het totale aantal inwoners, is het de op twee na grootste taal van het land. Alleen de Bantoetalen Zoeloe en Xhosa gaan het Afrikaans voor. Afrikaans is nog steeds een meerderheidstaal in het westelijke deel van het land, in de deelstaten Noord-Kaap en West-Kaap.

In het Zuid-Afrika van nu zijn er dus ‘witte’, ‘zwarte’ en ‘bruine’ inwoners. Van hen spreken 7,2 miljoen (2017) Afrikaans en 9,5 miljoen gebruikt het als tweede of derde taal. Hoewel het Afrikaans vaak geassocieerd wordt met Apartheid is het merendeel van de Afrikaanssprekende bevolking niet wit, maar bruin of zwart. Van de bruinmense gebruikt driekwart het Afrikaans als huistaal.

In buurland Namibië spreekt 11% van de inwoners het Afrikaans als moedertaal. Dit is vooral zo in de hoofdstad Windhoek en de zuidelijke provincies Hardap en !Karas. Deze laatste is grotendeels woestijn. Afrikaans is voor veel Namibiërs ook de gebruikelijke omgangstaal. Daardoor is het in feite de grootste van het land al is Engels de enige officiële taal.

Boerenoorlogen

De twee Boerenoorlogen werden tussen 1880 en 1902 door Boeren en Britten uitgevochten. De benaming ‘Boerenoorlogen’ (Boer Wars) is een Britse uitvinding. In het Afrikaans heten zij terecht Vryheidsoorloë. De Afrikaners waren afstammelingen van de inwijkelingen die in de 17de eeuw vooral uit Nederland waren gekomen.

In de binnenlanden van Zuid-Afrika richtten zij in 1852 de Zuid-Afrikaansche Republiek of ZAR op. Informeel was die bekend als Transvaal. Het onafhankelijk land werd in de tweede helft van de 19de eeuw geregeerd door de afstammelingen van Nederlandstalige bevolking die niet langer onder het Britse bewind in de door e Britten bezette Kaapkolonie wilde leven. De Britten annexeerden in 1877 de ZAR. Maar de inwoners kwamen in opstand en bevrijdden hun land van het Britse juk in de Eerste Boerenoorlog van 1880 tot 1881 duurde.

De tweede Vrijheidsoorlog was het gevolg van de blijvende spanningen tussen de ‘Boeren’ en het Brits Imperium. Hij begon als een conventionele strijd maar tegen het Britse wereldrijk waren de Boeren niet opgewassen.

Na de verovering van hun hoofdsteden, moesten zij noodgedwongen overstappen op guerrilla.De Britten reageerden daarop met de tactiek van de verschroeide aarde. Als zowat de eersten in de moderne geschiedenis richtten de Britsten grootschalige concentratiekampen op. Vooral vrouwen en kinderen kwamen daarin terecht. Velen overleefden het niet.

De laatste Boeren (de bittereinders) gaven zich over in mei 1902 en de oorlog eindigde met het ‘Verdrag van Vereeniging’. De strijd had het leven gekost aan zowat 7000 Boeren en ca. 28.000 van hun vrouwen en kinderen in de concentratiekampen. Daarbij komen nog ongeveer. 20.000 mensen van inheemse afkomst. De Britten verloren 22.000 soldaten. Hun grootste doodsoorzaak was ziekte waaronder tyfus. Het Verdrag maakte een eind aan het bestaan van de ZAR en de Oranje Vrijstaat. Die werden opgeslorpt in het Britse Rijk als respectievelijk de Transvaalkolonie en de Oranjerivierkolonie. De Boeren ontvingen 3 miljoen pond als compensatie en kregen de belofte dat ze ooit zelfbestuur zouden krijgen. De bepaling dat de politieke rechten van niet-blanken pas na zelfbestuur geregeld zou worden, legde de basis voor de latere Apartheid.

In de oorlog vochten samen met de Boeren vrijwilligers uit Nederland, Duitsland, Scandinavië, Frankrijk, Vlaanderen, Polen, Italië, Rusland, Ierland en Oostenrijk. Tijdens de oorlog kregen de Boeren diplomatieke steun vanuit Nederland en België. Koningin Wilhelmina zette zich ook in voor de Boeren. Brussel vreesde dat Londen vanuit het zuiden van Afrika Kongo begeerde. Na de oorlog werden er ter herinnering aan de strijd in Nederland en Vlaanderen een aantal monumenten opgericht. In een aantal steden liggen er zogenaamde Transvaalbuurten. Vele straatnamen daar zijn vernoemd naar prominente Boeren tijdens de oorlog.

Naoorlogs Zuid-Afrika

Gedurende korte tijd probeerden de Britten de Nederlandstalige bevolking te verengelsen door Engels op school te verplichten. De verengelsing mislukte echter door de weerstand van de Nederlandstalige/Afrikaanstalige bevolking

Als in 1906 in Londen de Liberalen aan de macht komen werd de verengelsing afgevoerd. Afrikaans werd toen formeel als van het Nederlands afwijkende taal erkend. Pas in 1925 krijgt het Afrikaans als synoniem van het Nederlands een officiële status. In de grondwet van 1961 is de situatie precies omgekeerd. Nederlands wordt synoniem van het Afrikaans. Deze grondwettelijke bepaling houdt tot 1983 stand. Daarna verliest het Nederlands zijn officiële status.

De republiek Zuid-Afrika

Op 31 mei 1910 kwam de Unie van Zuid- Afrika als Brits dominion tot stand. Met het door het Britse parlement in 1931 aangenomen Statuut van Westminster werd het land onafhankelijk. Pas op 31 mei 1961 wordt Zuid-Afrika een republiek.

In 1948 werd er Apartheid geïnstalleerd, wat in het Afrikaans zoveel betekent als ‘verschillend zijn’. Op 27 april 1994 werd na jarenlange strijd tegen de Apartheid, de leider van het African National Congress (ANC), Nelson Mandela, president.

Hij kreeg veel steun van de anglicaanse ex-bisschop Desmond Tutu. Later kritiseerde die het ANC fel wegens de snel toenemende kloof tussen arm en rijk in het land.

Op dat ogenblik stond Zuid-Afrika economisch op het niveau van de eerste wereld zoals dat toen heette. Het had dan de motor kunnen worden voor heel wat andere Afrikaanse landen. Het is er niet van gekomen, vooral omdat de Britten het als een bedreiging zagen voor hun eigen rol in Afrika.

Verdere verengelsing

De Universiteit Stellenbosch in de Republiek Zuid-Afrika is een van de bekendste universiteiten van het Afrikaanse continent. Tot eind 2015 was de voertaal Afrikaans.

Afrikaanstalige families uit heel Zuid-Afrika en omliggende landen stuurden al generaties lang hun kinderen naar die universiteit waar zij in het Afrikaans studeerden. Dit stak al lang de ogen uit van de Zuid-Afrikaanse overheid en van de niet-Afrikaanstalige studenten.

Onder druk van de politiek en van de niet-Afrikaanse studentenkoepels koos de universiteit in 2016 voor het Engels in plaats van het Afrikaans als onderwijstaal. Nochtans zijn er op zo’n 60 km van Stellenbosch al twee universiteiten zijn met het Engels als onderwijstaal.

Yves T’Sjoen is hoogleraar moderne Nederlandse literatuur aan de Universiteit Gent en is verbonden aan het Departement Afrikaans en Nederlands van de Universiteit Stellenbosch. Nog voor de beslissing tot verengelsing viel reageerde hij al. Hij vroeg zich terecht af of de verengelsing wel een garantie is voor meer sociale gelijkheid. Bovendien wees hij er ook op dat je een taal niet verantwoordelijk kan houden voor wantoestanden van vroeger (lees Apartheid).

Hoe dan ook is de beslissing van Stellenbosch een zware klap voor het Afrikaans en dat was ook de bedoeling.

Afgrond

Sedert het aantreden van Mandela als president in 1994 is er heel wat veranderd in Zuid-Afrika.  Vooral door toedoen van op 14 februari dit jaar afgezette president Jacob Zuma staat het land in alle opzichten aan de afgrond.

Als hij op 20 december 2007 tot ANC-leider werd verkozen beloofde hij de partijleden nochtans samen met hen de nalatenschap van Nelson veilig te stellen. Niets is minder waar. Nu hij na ruim tien jaar als president moest opkrassen, laat hij niet alleen een verzwakt ANC na maar, veel erger, een land dat een economische puinhoop is, een belaagde rechtsstaat en een schier oneindige reeks beschuldigingen van corruptie. In Nkandla, zijn geboorteplaats in de provincie Kwazulu-Natal, liet hij voor zo’n 15 miljoen euro aan belastinggeld zijn weelderige villa verfraaien Geen wonder dat gevestigde kredietbeoordelaars wereldwijd Zuid-Afrika economisch thans met een rommelstatus bedenken.

Bovendien was Zuma van in het begin al verwikkeld in seksuele en andere schandalen. Op zijn 75ste is hij naar Zoeloetraditie nog altijd polygamist. Momenteel heeft hij vier vrouwen. Hij was zes keer getrouwd en is vader van 21 kinderen.

Zuma’s zowat enige verdienste is misschien zijn aidsbeleid, ook al gaf hij in 2006 in een rechtszaak over de vermeende verkrachting van een seropositieve vrouw te kennen dat onbeschermde en ‘vrijwillige’ seks hem geen HIV had kunnen bezorgen omdat hij na afloop een douche had genomen!

De gerespecteerde Zuid-Afrikaanse onderzoeksjournalist Jacques Pauw publiceerde vorig jaar een geruchtmakend boek waarin hij diep ingaat op Zuma’s belangenverstrengelingen. In The president’s keepers laat Pauw niets van Zuma heel. Hij noemt Zuma ‘omkoopbaar’, ‘vraatzuchtig’ en ‘een financiële bloedzuiger’

Het valt te bezien of zijn opvolger Cyril Ramaphosa het tij kan keren.

Het is overigens niet zeker dat een verzwakt ANC de volgende verkiezingen wint. Een overwinning van de links-radicale partij Economic Freedom Fighters (EFF) valt niet uit te sluiten. De stichter van die partij is Julius Malema, de gewezen jeugdleider van het ANC. Aanvankelijk bewonderde hij Zuma. In 2013 sloeg die bewondering om in haat. Het ANC zette hem uit de partij nadat hij gerechtelijk veroordeeld werd zijn wegens het verspreiden van haat en racisme. Die veroordeling kwam er omdat hij op verschillende bijeenkomsten het vroegere ANCstrijdlied Skiet die Boer had gezongen.

Een aanzet dus tot nog meer plaasmoorde waarvan het aantal nog steeds stijgt maar in de nasleep van de Apartheid in de nationale en internationale media weinig weerklank vinden. Nochtans, de meeste slachtoffers zijn al een hele tijd geen blanken meer maar Afrikaanssprekende bruinmense.

Zuma zelf had het Mulema herhaaldelijk voorgedaan maar wist telkens gerechtelijk de dans te ontspringen. Voor zijn kompaan sprong hij echter niet in de bres.

De partij van Mulema ziet zichzelf als radicaal links, antikapitalistisch en anti-imperialistisch met een internationalistische kijk op de wereld. Ze wil basisrechten voor migranten, landonteigening zonder compensaties, nationalisering van de mijnsector en andere belangrijke economische sectoren, een einde aan het uitbesteden van overheidstaken via openbare aanbestedingen en gratis onderwijs en gezondheidszorg.

Met zo’n programma ziet de toekomst van Zuid-Afrika er niet bepaald rooskleurig uit.

Voor het volledige programma en reservaties: www.brakkegrond.nl