Dode zielen van Mao

Op het Internationaal Documentair Festival in Amsterdam zijn elk jaar vele uitzonderlijke films van over heel de wereld te zien. Ook dit jaar weer. Maar één film was wel hors-catégorie: Dode Zielen van de bekende Chinese regisseur Wang Bing, en niet alleen door zijn lengte: 8 uur en 15 minuten. Ik zat hem helemaal uit; de film was te zien op een (heel) lange namiddag met één pauze van een uur. Meer dan de moeite was het zeker. Zeker voor wie geïnteresseerd is in de duistere bladzijden van het maoïsme. Moeilijk om na deze lange onderdompeling in het Chinese inferno nog te geloven in de goede bedoelingen van de Grote Roerganger. Het is beter hem definitief te bij te zetten waar hij thuishoort: in de bedenkelijke galerij van abjecte massamoordenaars zoals Hitler, Stalin of Pol Pot.

Weg met de rechtsen

Wang Bing kwam in Amsterdam zelf zijn film voorstellen. Meer dan dertien jaar was hij met dit kolossale project bezig. Zoals Claude Lanzmann met zijn epos Shoah  de getuigenissen van overlevenden van de nazi-vernietigingskampen wou vastleggen, zo trok Bing jarenlang heel China door om mensen te interviewen die levend uit de kampen in de Gobi-woestijn gekomen waren. Met zijn film wil hij een weinig gekende fase uit de Chinese geschiedenis onder de aandacht brengen: de campagne tegen de ‘rechtsen’ op het einde van de jaren 50. Tien jaar na de stichting van de Chinese Volksrepubliek, vond voorzitter Mao dat het tijd was voor een grote schoonmaak. Hij hield er de bijzondere theorie op na dat 5 procent van de bevolking en dus ook van de partijleden door rechtse ideeën waren aangetast.

Om te vermijden dat die groep nog meer mensen van hun perfide gedachtegoed zou overtuigen, moesten die geëlimineerd worden. Partijkaders zochten naar een middel om de quota’s van de voorzitter na te leven. Ze gebruikten daarom een list: alle leden werden opgeroepen om hun mening te zeggen over de Communistische Partij en vrij kritiek te uiten. Maar wie dit dan ook deed, werd meteen van rechtse sympathieën beschuldigd. Sommigen werden gedegradeerd, maar meer dan 3000 totaal onschuldige mensen kenden een gruwelijk lot: ze werden afgevoerd naar twee vreselijke zogenaamde ‘heropvoedings’-kampen in de Gobi-woestijn. Zonder enig proces of mogelijkheid tot verdediging.

Gruwel

Tijdens andere periodes van de maoïstische dictatuur vielen veel meer doden dan tijdens deze campagne. Maar omdat Bing zich net concentreert op een beperkte groep mensen is de onbeschrijfelijke gruwel van hun lot gemakkelijker te vatten. Het is helaas ook niet moeilijk om zich via dit vreselijke staal van blinde, ideologische wreedheid een voorstelling te maken van het lijden dat miljoenen Chinezen ondergingen tijdens andere, grotere maoïstische aberraties zoals de Grote Sprong Voorwaarts in de jaren 50 of de Culturele Revolutie van tien jaar later.

Wang Bing is een compromisloze filmer: hij laat zijn personages heel lang praten over hun verschrikkingen; de film begint met een getuigenis van meer dan een half uur. Een oude man in zijn bescheiden interieur vertelt wat hem meer dan een halve eeuw geleden is overkomen. Zijn vrouw zit zwijgend naast hem en vult heel af en toe zijn verhaal aan. Soms loopt iemand door het beeld; geluiden van pratende mensen of spelende kinderen zijn te horen. Wang Bing wil geen mooie, afgelikte films maken.

Voor hem ligt de essentie elders: hij wil de getuigenissen laten horen over een onvoorstelbare beproeving van een ongebreidelde wreedheid. De kampen verschilden van de Duitse vernietigingskampen. Mensen werden er niet geëxecuteerd of mishandeld. Ze moesten er zelfs niet altijd uitputtende arbeid verrichten. Mao had een ware Chinese marteling bedacht, even eenvoudig als doeltreffend: de gevangenen kregen gewoon haast niets te eten en kwamen door ontbering om het leven. Ze sliepen in kleine grotten en waren verbaasd als ze ’s morgens nog leefden: elke dag stierven gevangenen door uitputting. De uitgemergelde lijken werden wat verderop op een hoop gegooid. Dat was wat ‘heropvoeding’ betekende in maoïstische newspeak…

Bewaking was er nauwelijks; midden in de woestijn was die niet echt nodig. Overleven kon enkel als je in de keuken werkte en net iets meer dan de anderen kon eten. Voor afval werd gevochten en kannibalisme was niet uitzonderlijk. De getuigen vertellen hoe ze vaak als enige drank hun eigen urine hadden.

Schedels en beenderen

Het meest indrukwekkende moment van de film is wat Wang Bing zelf filmde op de plek waar ooit de kampen waren. Boeren wijzen hem aan waar tussen hun grazende schapen nu nog de beenderen en schedels van de slachtoffers van de maoïsten liggen. De film eindigt met een sequentie van meer dan vijf minuten waar de camera over de zandgrond op zoek gaat naar die overblijfselen en bij verschillende schedels blijft stilstaan.

Uiteindelijk werden de kampen opgedoekt in 1961; de 500 overlevenden werden gerehabiliteerd. Dat had alles te maken met het einde van de macht van de fractie rond Mao, die verantwoordelijk werd geacht voor het fiasco van de collectivisering van de landbouw in het kader van de desastreuze Grote Sprong Voorwaarts. Die had de grootste hongersnood uit de wereldgeschiedenis (!) tot gevolg, met tientallen miljoenen doden als gevolg. Volgens Mao was mislukking van de oogsten de schuld van de mussen. Hij liet ze massaal afslachten, met een grote sprinkhanenplaag tot gevolg… Mao werd tijdelijk opzijgezet, maar zou vijf jaar later een come-back maken en de al even bloedige Culturele Revolutie op gang trekken, die opnieuw het leven zou kosten aan miljoenen mensen.

Dat Wang Bing met zijn acht uur film deze vreselijke jaren van de vergetelheid wil redden, is een enorme verdienste. Wie ondanks alles nog blijft dwepen met Mao Zedong zou deze film moeten gaan zien. Ook wie gelooft dat er echt iets fundamenteels veranderd is in China en dat het land op weg is naar de democratie. Want onlangs doken getuigenissen op over massale vrijheidsberoving van de islamitische Oeigoeren. Die worden in het noordwesten van China, in Xinjiang zonder mededogen opgesloten in heropvoedingskampen. Niets nieuws onder de Chinese communistische zon…

Dead Souls is te zien in de Brusselse Cinematek vanaf 13 december (info op cinematek.be)