Hayek in België: liberale kijk op de staatshervorming

Vergelijk je België met een vliegtuig, dan kom je uit op een bizarre situatie. Het vliegtuig vliegt weliswaar, maar de piloot moet zich terzelfdertijd bezighouden met het bestendig verbouwen van zijn vehikel. Dat kan niet goed aflopen.

Het vliegen wordt bestendig verstoord terwijl de verbouwingen slordig en incoherent gebeuren. Omdat het vliegtuig de laatste maanden helemaal niet meer van de grond komt, laait de discussie terug op omtrent een duurzame verbouwing. Eentje waarmee je een paar decennia kan verder vliegen. Het debat hieromtrent werd verrijkt met het opiniestuk van Koen Geens en Egbert Lachaerts manifest Puur Blauw. Deze twee heerschappen zijn belangrijk. Hun partijen kunnen een finale duw geven in het Endspiel van de Belgische staatshervorming.

Hopeloosheid van het neo-belgicisme

Vooral Lachaerts manifest zorgde voor de verrassing. Met zijn voorstellen om de deelstaten de financiële kraan in handen te geven en de logica van artikel 35 te laten spelen, haalt deze liberale supercontender zijn partij uit de hopeloosheid van het neo-belgicisme. Daarin was zij met haar aftredende voorzitster verstrikt geraakt.

Met een coalitie van Belgique-à-papa-anciens en identitair-nihilistische Belgo-culturo’s geraak je immers niet meer boven de 10%. Alleen ex-Volksuniërs zoals Tommelein en Somers geloven dat nog. Echte liberalen, zoals Lachaert, niet meer. De Puur Blauw-voorstellen zijn een goed begin, maar vergen toch nog wat verder liberaal denkwerk.

We gaan ervan uit dat omwille van twee redenen België nog een tijd zal moeten blijven bestaan, ‘n’en déplaise’ mijn Vlaams-nationalistische vrienden. Die twee redenen zijn bekend: primo, we willen Brussel niet verliezen, secundo we willen niet uit Europa tuimelen, want daar geldt de Prodi-doctrine. Vraag maar eens rond in Barcelona. Daardoor stelt zich willens-nillens de vraag naar de bevoegdheidsverdeling tussen de deelstaten en het federaal niveau. Om het eenvoudig te houden denken we hier even het gemeenschap-gewest-onderscheid weg.

Thatcher-goeroe Hayek

Om zijn voorstellen voor de staatshervorming donkerblauw te kleuren zou Lachaert te rade kunnen gaan bij Friedrich von Hayek, economist, sociaal filosoof, Nobelprijswinnaar en goeroe van Margaret Thatcher. Hayek kenmerkt een liberale orde als een nomocratie, namelijk een vrije interactie tussen individuen, families, groeperingen, ondernemingen, die genormeerd wordt door algemene gedragsregels (‘general rules of conduct’).

Deze gedragsregels leggen de actoren in de vrije samenleving geen doelstellingen op, maar verbieden een aantal methodes om doelstellingen na te streven (bv. moord, diefstal, bedrog, chantage, monopolie-misbruik, enz.). De overheid (wetgever of rechters via precedenten) legt die regels op en laat de conflicten hieromtrent oplossen door de rechterlijke macht. Hayek noemt dit geheel een nomocratie.

Kantiaanse autonomie

De nomocratie reflecteert volkomen de Kantiaanse autonomie: mensen zijn doelen op zichzelf en kunnen niet dwangmatig gëinstrumentaliseerd worden in collectieve strategieën. Anderzijds ontwikkelt de overheid ook collectieve doelstellingen waarin burgers worden ingeschakeld door het in beslag nemen van hun middelen (fiscalisering) of het opleggen van vrijheid beperkende regelen (regulering). Hayek noemt het geheel van deze opgelegde collectieve strategieën de telocratie.

De huidige westerse sociale welvaartsstaten vormen een combinatie van nomocratie en telocratie. Fascistische, communistische en theocratische totalitaire regimes zijn daarentegen pure telocratieën waarin geen ruimte is voor vrije interactie op samenlevingsniveau.

Institutioneel luik

Hayek koppelt aan beide vormen van sociale ordening ook een institutioneel luik. De telocratie kan bestuurd worden door partijen met politieke programma’s, waarin collectieve doelstellingen en strategieën worden voorgesteld. De nomocratie daarentegen worden best genormeerd door een kamer met niet-partijgebonden leden, waarin echter de verschillende generaties van burgers vertegenwoordigd zijn. Hayek noemt dit geheel een ‘dem-archie’ — het bestuur door het volk — in tegenstelling tot de ‘demo-cratie’, de macht van het volk. Hayek verkiest deze term om aan te duiden dat de macht van de meerderheid niet ongelimiteerd is, maar beperkt wordt door de regels van de nomocratie.

Dit onderscheid zou kunnen doorgetrokken worden naar de verhouding federaal-deelstaten. De nomocratie zou gelden op federaal vlak. Op langere termijn is er trouwens een toegroeien naar een Europese nomocratie te verwachten, wat betekent dat België op die wijze verdampt in Europa, maar dat is koffiedikkijken.

Concreet gesteld zou dit betekenen dat justitie met betrekking tot het privaatrecht, strafrecht en gerechtelijk recht en de daaraan gekoppelde instellingen (hoven en rechtbanken, parketten, federale politie, gevangeniswezen, enz.) federaal blijft en dat zelfs een aantal kleine bevoegdheden zoals het huurdecreet en justitiehuizen geherfederaliseerd worden. Naast justitie blijven ook de gezagsdepartementen zoals binnenlandse en buitenlandse zaken en defensie federaal. Om het in historische termen te zeggen, de ‘état gendarme’ van de 19e eeuw blijft federaal.

Alle telocratische bevoegdheden, waarin de politieke voorkeuren worden gereflecteerd, worden deelstatelijk. Dit betekent dat naast de reeds gedefederaliseerde bevoegheden ook de volledige sociale zekerheid en het grootste deel van de belastingheffing deelstatelijk wordt. Het overgrote deel van de fiscale en parafiscale uitgaven situeert zich immers op telocratisch niveau.

Pacificatie

De bevoegdheidsverdeling baseren op het Hayekiaanse onderscheid nomocratie-telocratie kan ook pacificerend werken op de relatie tussen Vlamingen en Walen. De nomocratische bevoegdheden zijn niet van herverdelende aard. Daarover wordt dus minder gebakkeleid dan omtrent de herverdeling via de sociale zekerheid die aanleiding geeft tot de beruchte interregionale transfers.

Met Hayek gaan we een paar stappen verder dan Lachaert, die de sociale zekerheid en de gezondheidszorg federaal wil houden. Dit zijn bij uitstek telocratische bevoegdheden waarbij veel middelen worden verdeeld en waarbij de collectieve doelstellingen bij Vlamingen en Walen sterk verschillen. Vanuit een puur liberale logica kan Puur Blauw dus nog een stukje blauwer gemaakt worden.