Het apocalyptische wereldbeeld van De Winter en IS

Volgens de Schotse Verlichtingsfilosoof David Hume zijn de relaties tussen mensen gebaseerd op tradities en verhalen die worden gedeeld en doorgegeven. Ze stellen ons in staat om een gemeenschappelijk identiteit, cultuur en waardenpatroon te delen, wat nodig is om relatief vreedzaam samen te leven. Sommigen van die verhalen zijn zo diep geworteld in een cultuur dat het gebruik of misbruik ervan zelfs de loop van de geschiedenis kan beïnvloeden. Zo er is bijvoorbeeld de eindtijdgedachte, of het geloof in de dag des oordeels. Dit concept is eigen aan de drie monotheïstische en abrahamitische religies, maar komt ook voor binnen nieuwe spirituele stromingen en in atheïstische en seculiere levensbeschouwingen.

Mahdi

Volgens een bepaalde interpretatie van islamitische bronnen zal er op een dag een bloedige strijd gevoerd worden waarbij de Mahdi (de Rechtgeleide) samen met Masih Isa (de Messias Jezus) de ongelovigen zal onderwerpen. Hij zal daarna een vredevol islamitisch kalifaat stichten, met Jeruzalem als hoofdstad. Na zeven jaar komt dan de dag des oordeels. Van tijd tot tijd manifesteren er zich islamitische stromingen die menen het einde der tijden in werking te kunnen zetten. Van een theologische of theoretische overdenking of speculatie, wordt deze profetie bij hen echter een duidelijke aansporing tot actie. De huidige islamitische terreurorganisaties, zoals Hamas, al-Qaida, de Moslimbroeders, IS enzovoort beschouwen zichzelf als voorhoedes van Mahdi’s leger. Deze groeperingen zijn er eveneens van overtuigd dat een islamitische verovering van Jeruzalem het rijk van Mahdi dichterbij zal brengen, waardoor voor hen een politieke oplossing in dit langdurig conflict onmogelijk is.

IS

Deze apocalyptische visie werd de laatste jaren populair in heel de Arabische wereld. Uit een studie van het Pew Research Center uitgevoerd in 2012 (The World’s Muslims: Unity and Diversity) blijkt dat meer dan 90 procent van de moslims in het Midden-Oosten gelooft in het einde der tijden, en dat een kleine meerderheid denkt dat de komst van de Mahdiin de loop van hun leven nog zal plaatsvinden. Toen in juni 2014 IS een online campagne opzette voor de aanval op de Irakese stad Mosul, verwees de terreurorganisatie expliciet naar deze profetie: iedereen die niet aan de kant van Allah stond, zou zeer streng worden gestraft. Om hun terreurboodschap te versterken, maakten ze een macaber filmpje met veel executies en wreedheden. Een paar maanden voor de aanval ontwikkelden de informatici van IS ook een Twitter-app genaamd The Dawn of Glad Tidings, kortweg Dawn. De applicatie hield in eerste instantie de gebruikers alleen op de hoogte van nieuws uit het kalifaat, maar tegelijkertijd met de registratie gaf men ook onbewust toestemming om andere inhoud te publiceren op de eigen profielen. Terwijl de troepen van IS naar Mosul marcheerden, verstuurden zo meer dan 40.000 accounts berichten met betrekking tot de aankomende strijd. Daardoor leek het IS-leger veel groter dan het in werkelijkheid was. Toen de aanval daadwerkelijk begon, vluchtten de 25.000 goed bewapende en getrainde Irakese soldaten nog dezelfde dag voor amper 2.000 IS-strijders.

Self-fulfilling prophecy

Door gebruik te maken van het (bij)geloof in de eeuwenoude profetie en de moderne nieuwe communicatietechnologie, veranderden de soldaten van het kalifaat hun apocalyptisch verhaal in een self-fulfilling prophecy. De combinatie van een eenzijdige voorstelling van de realiteit en het bombarderen van sociale media met steeds dezelfde boodschap, is echter geen uitzondering. Vooral bij de talrijke rechts-populistische groeperingen vindt men soortgelijke tactieken terug. Hun verhaal gaat dan niet meer over het einde der tijden maar blijft wel bijna even apocalyptisch: indien men de islam niet stopt, zal het Avondland binnenkort niet meer bestaan. Het continu gebruik van zinnen zoals ‘Stop de islamisering’, ‘Islam is het Paard van Troje’, ‘Het Vrije Westen wordt overgenomen door de islam’, ‘De autochtone bevolking wordt vervangen door moslims’… moet deze apocalyptische boodschap versterken. Een schreeuwerig bericht, liefst met veel hoofdletters, wordt dan de wereld ingestuurd met een (vaak) niet-gedateerde of bronloze foto en/of video met vreselijke beelden op, en verspreid door de achterban. Daardoor worden reële integratieproblemen sterk uitvergroot maar niet opgelost, wakkert men de de angst voor de islam en de moslims verder aan door hen te reduceren tot de rotte appels in de groep, en hoopt men er daarna al dan niet bewust de electorale vruchten van te kunnen plukken. De passieve en lakse houding van de gematigde partijen met betrekking tot de bezorgdheden van een groot deel van de bevolking legt hen ook geen windeieren.

Zwart/wit

Beide zwart-witvisies op de gebeurtenissen in de samenleving lijken op het eerste gezicht antipoden, maar voeden hun fanatisme in werkelijkheid met dezelfde samenzweringstheorieën, dezelfde frustraties en dezelfde apocalyptische mythe. Terwijl aan de ene kant de rechts-populistische militanten de islam in zijn geheel als een bedreiging zien voor onze westerse waarden en normen, kijken islamisten naar westerlingen als blanke supremacisten die intolerant zijn ten opzichte van andere culturen en die desnoods met geweld bekeerd, onderworpen of vernietigd moeten worden. Beide interpeteren de Koran ook op dezelfde extremistische en gewelddadige manier, en beide keren zich af van geïntegreerde moslims. Voor rechts-populisten zijn die ‘onbetrouwbaar’ (taqiyya), voor islamisten ‘afvalligen’. (Zowel de ‘racistische blanke’ als het concept van de ‘house nigger’ of ‘te westers’ delen moslimfundamentalisten trouwens met progressieve cultuurrelativisten.) Een ander aspect dat deze twee extreme groeperingen gemeen hebben, is de intolerantie voor elke andere ethische visie op de vrouwelijke seksualiteit. Terwijl de ene groep vrouwen wil verplichten tot een progressieve seksuele ethiek (boerkini- en hoofddoekverbod), vernauwen moslimfundamentalisten die vrouwelijke keuzevrijheid tot (bijna) volledige onzichtbaarheid.

Misleidend

Het stijgende succes van beide extreme groeperingen heeft als voornaamste basis de wereldwijde culturele identiteitscrisis. De sterk gegroeide mobiliteit van goederen (transport), ideeën(internet) en mensen (massamigratie) leidde tot een samenleving waarin veel mensen verweesd achterbleven. Dit veroorzaakt bij een groot deel van de bevolking een idealisering van het verleden en een heel radicale identiteitsbeleving, waar geen plaats meer is voor nuance en gezond verstand. Het succes op sociale media van rechts-populistische politici of moslimfundamentalistische predikers ligt aan het feit dat ze de werkelijkheid op een zeer simplistische en overzichtelijke manier weergeven, in een steeds complexere wereld. Dat 38% van het nieuws op rechts-populistische Facebookpagina’s volgens een studie van Buzzfeeds (20 oktober, 2016) misleidend is of gewoon niet klopt, maar toch door de meeste volgers wordt geloofd, moet politici tot nadenken stemmen. (20% van de links-progressieve pagina’s leidt trouwens aan dezelfde kwaal.).

Wilders

Een andere gelijklopende trend in de communicatie van extreme groeperingen is de steeds agressievere toon die ze gebruiken ten opzichte van hun tegenstanders, maar ook ten opzichte van de ‘gematigdere’ fracties in het debat. Deze mensen omschrijven zij dan in het beste geval als ‘naïef’. Zo normaliseren sommige rechts-populisten, zoals Geert Wilders en Matteo Salvini, steeds maar onbeleefder en respectlozer taalgebruik tegenover bepaalde groepen in de samenleving of politieke tegenstanders, zowel op sociale media als in het dagelijks leven. Vlaams Belanger Filip De Winter verspreidde onlangs zelfs een boodschap die opriep tot de liquidatie van een allochtone drugsdealer. Die politici staan zo dichter bij hun moslimfundamentalistische tegenpool, zowel qua inhoud als qua stijl, dan dat ze zelf misschien beseffen. Deze schreeuwerige communicatiestijl is trouwens geen monopolie van rechts-populisme, maar wel een fundamenteel kenmerk ervan.

Tunnelvisie

Onze visie op de samenleving wordt niet alleen door feiten bepaald, maar ook door de persoonlijke selectie en perceptie ervan. De sociaal-conservatieve en soms reactionaire visie van een significant deel van de moslimbevolking is inderdaad moeilijk te integreren in onze open samenleving, en botst terecht op veel weerstand wanneer vrouwen- en LGTB-rechten in gevaar dreigen te komen. Ook op sociaaleconomisch vlak slaagden velen van hen er niet in de vele kansen te benutten in tegenstelling tot allochtonen met andere culturele achtergrond. Door zich echter op te sluiten in het eigen groot gelijk, of in de veilige maar weinig productieve tunnelvisie, lost men deze problematiek niet op. Velen verliezen zich in anekdotiek en geloven alleen nog maar (nep)nieuwsberichten die de eigen, steeds radicalere, visie moet bevestigen. Meer zelfs, men gaat de (traditionele) media die dit manicheïstisch wereldbeeld niet bevestigen, steeds meer wantrouwen.

Vrijheid

Extremistische groeperingen, van elke religieuze of ideologische kleur, verspreiden niet alleen een eenzijdig beeld van de werkelijkheid, maar versterken ook de maatschappelijk problemen. Ze hebben elkaar nodig om te groeien, en vinden in deze complexe wereld vol ontheemde mensen een vruchtbare bodem. Tot op heden schoot de politiek tekort bij het wegnemen van de oorzaken van deze extremistische tendens, zowel door een gebrek aan daadkracht als door de schrijnende ideeënarmoede. Integendeel, in sommige landen namen gematigde politici uit electoraal opportunisme zelfs een deel van het rechts-populistisch discours over. In plaats van met beleidsdaden de angsten te verkleinen maakt men uit gemakzucht de liberale democratie steeds maar minder vrij, net zoals progressief-links in het verleden de keuzevrijheid en de vrijheid van meningsuiting aan banden legde om racisme en discriminatie te bestrijden. Men moet er echter voor oppassen dat men op die manier niet de democratische waarden en vrijheden van onze samenleving verder gaat ondermijnen, en de apocalyptische mythe realiseert die men juist wil bestrijden. In plaats van te spreken over moslims en over deplorables, zou men beter meer met moslims en met deplorables spreken, want communicatie tussen mensen vormt nog steeds de basis van elk gezond sociaal weefsel.

PS: Ik had dit artikel ook over links-populisme kunnen schrijven.