Het falende geheugen van een schijndemocratie? Overheidsarchieven in België en Vlaanderen

De laatste tijd komen de problemen met de federale Rijksarchieven en archieven in het algemeen een beetje onder de aandacht in de media. Wat is er aan de hand in archievenland?

Beschimmelde archieven en fikse besparingen waarmee het Rijksarchief waarschijnlijk af te rekenen krijgt als één van de Federale Wetenschappelijke Instellingen, daarover bericht het meest recente nummer van NT magazine, het tijdschrift van de christelijke ambtenarenvakbond. Bij de onderhandelingen voor de formatie van een nieuw federaal kabinet zou er immers een besparing van 50 procent op tafel liggen voor het wetenschapsbeleid. NT magazine kijkt hierbij vooral naar de N-VA als boosdoener.

Rijksarchief

De historicus Jan Dumolyn publiceerde op 26 oktober een opiniestuk in de Standaard dat het erfgoedbeleid op de korrel nam: ‘De pralinisering van onze kunststeden’. Het Rijksarchief noemt hij in zijn stuk ‘zieltogend’ en ook hij maakt gewag van de dreigende besparingen. ‘Het Rijksarchief is niet Vlaams en krijgt dus geen erfgoedcenten‘, zo luidt zijn verklaring.

Nico Wouters, hoofd van het CegeSoma (Studie- en Documentatiecentrum oorlog en Hedendaagse Maatschappij) en gastprofessor aan de UGent, klaagde enkele weken daarvoor in een opiniestuk de toestand van de overheidsarchieven aan. Ook hij wees op de aankomende besparingen bij het Rijksarchief, waarvan zijn CegeSoma sinds 2016 deel van uitmaakt. Hij formuleert het hard: ‘Het contrast tussen de realiteit en de morele herinneringshysterie kan niet groter zijn‘. Zowel Le Soir als De Standaard publiceerden zijn opiniestuk.

Wat is er echt aan de hand?

Wat zijn nu echt de dieperliggende oorzaken van de situatie van het Rijksarchief? We laten daarbij even links liggen 1) dat archieven en archiveren als bevoegdheid vergeten zijn tijdens de opeenvolgende staatshervormingen en 2) dat de Federale overheid volgens de geldende internationale normen (bijv. ISO 15489) niet beschikt over een ernstig systeem voor het beheer van haar bedrijfsinformatie (waaronder de archivering van die informatie).

Het Rijksarchief is een verderzetting van de oude departementale (d.w.z. provinciale) archieven, die de Franse republiek oprichtte in de in 1795 aangehechte Belgische departementen. Die archiefinstellingen moesten zich bezig houden met de archieven van de instellingen van het Ancien Régime, die de Franse revolutionairen zopas hadden afgeschaft.

Een Belgische archiefwet kwam er pas in 1955. De wetgeving uit de Franse tijd werd daarbij niet afgeschaft. De archiefwet van 1955 was immers vooral bedoeld om het Rijksarchief er extra werk bij te geven. De ‘moderne’ archieven, dit wil zeggen van de overheidsinstellingen die bestaan vanaf 1795, werden voortaan ook een officieel werkveld van de Rijksarchivarissen. Dossiers ouder dan 100 jaar moesten voortaan overgebracht naar het Rijksarchief. Meer middelen kreeg deze instelling niet voor deze nieuwe taak.

De archiefwet van 1955 werd aangepast in 2009. De overbrengingstermijn ging van 100 naar 30 jaar. Weer kreeg de instelling geen personeel voor het extra werk dat dit met zich meebracht.

Geen erfgoedcentjes voor overheidsarchieven

We citeerden al de historicus Jan Dumolyn: ‘Het Rijksarchief is niet Vlaams en krijgt dus geen erfgoedcenten‘. Maar is het echt uitzonderlijk dat je als archiefdienst niet deelt in de erfgoedbudgetten? Zeker niet.

Hét grote verschil is de ‘archiefvormer’, dit is de entiteit die het geheel van gearchiveerde informatie heeft geproduceerd bij haar activiteiten. Is deze archiefvormer publiekrechtelijk, dus een overheidsinstantie, dan krijg je geen erfgoedcenten voor het beheer van zijn archief. Eventuele uitzonderingen bevestigen hier enkel de regel.

Ook voor het beheer van overheidsarchief afkomstig van de Vlaamse overheidsinstanties en van Vlaamse lokale overheden krijg je dus meestal geen erfgoedeuro’s, hoe Vlaams deze archieven ook zijn.

De particratie

Het archiefwezen in Vlaanderen weerspiegelt eigenlijk zijn eigenaardige politieke bestuursvorm: de particratie. Vlaamse politieke partijen en hun bijhorende zuilen hebben hun eigen archiefinstellingen, de zogenaamde ‘kleurarchieven’ (Liberas, KADOC, Amsab en ADVN). Deze beheren archief afkomstig van privaatrechtelijke archiefvormers (zoals de vakbonden) en krijgen dus Vlaamse overheidssubsidies, de begeerde erfgoedcentjes. Deze instellingen zijn zeer professioneel en kunnen de vergelijking met soortgelijke instellingen in het buitenland zeker doorstaan.

Parlementsleden, of ze nu tot de meerderheid of tot de oppositie behoren, zijn in een particratie in feite niet bij machte om een beter beheer van overheidsarchieven af te dwingen. En als burger kun je enkel deze parlementsleden verkiezen.

Wanneer bijvoorbeeld een parlementaire onderzoekscommissie vaststelt hoe slecht de toestand is van de overheidsarchieven die zij raadpleegde bij het voeren van haar onderzoek, en aanbeveelt om hieraan iets te doen, heeft dit dus geen effect. Laat staan dat onderzoeksjournalisten, wakkere burgers, archivarissen en historici enige druk kunnen zetten op de ‘powers that be’.