Hoe groot worden de Forum-weglopers straks bij de provinciale verkiezingen?

Woensdag 15 maart gaat Nederland naar de stembus, voor de verkiezingen van de Provinciale Staten en de waterschappen. De provinciale verkiezingen bepalen ook de samenstelling van de nieuwe Eerste Kamer (Senaat): de statenleden kiezen namelijk later dit jaar de Eerste Kamer. Waarnemers kijken vooral naar de resultaten van JA21 en BBB, de Boeren Burger Beweging. Worden zij groot dankzij vele ontevreden VVD stemmers? 

De huidige regering is niet populair. Drie van de vier partijen – de rechts-liberale VVD van premier Mark Rutte, het links-liberale D66 van Sigrid Kaag en de het christendemocratische CDA – staan in de peilingen op verlies. Vooral voor het CDA wordt een nederlaag pijnlijk. Traditioneel staat ze plaatselijk en in de provincie sterk. Vorig jaar verloren ze bij de gemeenteraadsverkiezingen. Als daar nu een verkiezingsnederlaag bij komt…

Bij de vier partijen die in 2021 debuteerden in de Tweede Kamer zaten het conservatief-liberale JA21 (ontstaan uit ontevredenen bij de partij van Baudet) en de regionale en landbouwpartij BoerBurgerBeweging (BBB). Om te kunnen blijven regeren, deden VVD (grootste partij) en CDA veel concessies aan D66 (tweede partij). Volgens critici is de huidige regering niet Rutte IV, maar ‘Kaag I’. Verwacht wordt dat teleurgestelde VVD- en CDA-kiezers uitwijken naar JA21 en BBB.

Opkomst en ondergang Forum voor Democratie

In 2019 verraste de partij Forum voor Democratie van Thierry Baudet (opgericht in 2016, in 2017 voor het eerst twee zetels in de Tweede Kamer) vriend en vijand door in zes van de twaalf provincies grootste partij te worden. In totaal werd Forum grootste partij met 86 van in totaal 570 statenzetels, goed voor 13 van de 75 Eerste Kamerzetels. Het werden er overigens twaalf, omdat een Forum-verkozene strategisch de orthodox-protestantse en rechts-conservatieve SGP aan een extra Senaatszetel hielp.

De avond van die verkiezingen hield Baudet een toespraak, waarin hij ook leek te lonken naar extreemrechts. De aanleiding voor de breuk met een medeoprichter van Forum. Dat kon je nog uitleggen als een meningsverschil tussen twee partijprominenten. Eind 2020 volgde een tweede breuk, die meer weg had van een schisma. Baudet leek geen moeite te hebben met extreemrechtse geluiden binnen de jongerenorganisatie. Veel mandatarissen en sommige kandidaat-Kamerleden verlieten de partij. Onder hen bevonden zich kandidaat-Kamerlid Joost Eerdmans, senaatsfractievoorzitter en Amsterdams raadslid Annabel Nanninga en de volledige fractie in het Europese Parlement, aangevoerd door Derk Jan Eppink. Zij richtten JA21 op. De letters staan voor ‘Juiste Antwoord’ (kwatongen beweren ‘Joost en Annabel’).

In 2021 haalde JA21 3 Kamerzetels, waardoor Eerdmans en Eppink Kamerlid werden. Forum groeide van 2 naar 8; mei 2021 scheidden 3 Kamerleden zich af, na weer een incident. Van de 12 Senaatszetels heeft Forum nog maar 1 over. Nanninga en zes anderen kozen voor JA21. In het Europese Parlement zit JA21 in dezelfde fractie als N-VA. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2022 deed de partij alleen mee in Amsterdam. Komende maart wordt de lakmoesproef: Forum-weglopers of levensvatbare zelfstandige partij?

Verkiezingsavond in Rotterdam

Woensdag 18 januari presenteerde JA21 in Rotterdam de provinciale kandidatenlijsten. Volgens de aanwezigen was de opkomst groter dan voorheen en zat er dus groei in de partij. De NOS en duidingsprogramma’s van de Nederlandse publieke omroep (Nieuwsuur en Een Vandaag) waren aanwezig.

Eerdmans, fractievoorzitter in de Tweede Kamer (in Nederland doorgaans de partijleider, nvdr) verwees naar Pim Fortuyn. In 2002 maakte die als lijsttrekker de plaatselijke partij Leefbaar Rotterdam grootste en nam hij met de Lijst Pim Fortuyn (LPF) deel aan de Tweede Kamerverkiezingen. Fortuyn werd op 6 mei 2002 doodgeschoten. Anderhalve week later haalde de LPF 26 Kamerzetels.  Eerdmans was LPF-Kamerlid. Volgens Eerdmans was in 2002 de doorbraak in Rotterdam gelukt, maar landelijk niet. ‘Links zit nog steeds aan de knoppen.’ Op dit ogenblik kan premier Rutte per wetsvoorstel kiezen of hij in de Eerste Kamer steun wil van links of van rechts (de coalitie heeft daar geen meerderheid, nvdr). JA21 moet zó groot worden, dat Rutte wel over rechts móet.

Nanninga sprak na Eerdmans. Zij haalde de lachers op haar hand. Zo wees zij op een peiling waaruit bleek dat 80% van de Nederlanders geen vertrouwen heeft in de regering. Zij wees op de definitie van domheid: ‘Als je doet wat je altijd doet, krijg je wat je altijd krijgt’ – in dit geval kabinetten-Rutte. Zij begreep waarom kiezers teleurgesteld waren, maar riep op om het deze ene keer toch nog te proberen. ‘Erger kan het toch niet.’

Eerder landelijk dan provinciaal

Het tekende de sfeer van de avond, en de inzet van de verkiezingen. JA21 mikt op centrumrechtse kiezers die teleurgesteld zijn in VVD en CDA. Rutte en Kaag waren koppen van jut: ‘Rutte geeft geld aan Kaag om D66-plannen uit te voeren.’

Onder de aanwezigen inderdaad veel twintigers en dertigers in pak (het kleine aantal vrouwen leek overwegend meegekomen met de partner). Jongvolwassenen die bij de VVD hadden kunnen zitten, of de rechtervleugel van het CDA. Zelfs het clichégrapje van iedere VVD-bijeenkomst werd geplagieerd (‘Ik ben de laatste hindernis voor de borrel’).

Deze avond lag de nadruk op inperking van de instroom van asielzoekers (‘Nederland moet het Deense asielmodel overnemen’), op de nadelige gevolgen van het stikstofbeleid voor boeren en voor de bouw, en op energiebeleid (‘geen windmolens en zonnepanelen, maar kernenergie’).

Alle twaalf lijsttrekkers stelden zich voor en noemden een concreet punt waar ze zich sterk voor gingen maken. Iedere spreker sloot af met de campagneleuze: ‘Het moet echt anders’.

Na afloop leken de meeste bezoekers overtuigd dat ze bij de voor hen juiste partij zaten, en dat het er professioneel aan toe was gegaan.  Sommigen betreurden dat het vooral over landelijk beleid ging, ze hadden liever meer over de afzonderlijke provincies gehoord.

Interne democratie?

Chris Aalberts is een van de weinige journalisten die zich in nieuwe partijen verdiept. Nederland heeft daar de afgelopen twintig jaar veel van gekend. De meeste vielen door ruzie uiteen, vooral partijen rechts van CDA en VVD. Zijn artikelen zijn informatief, al wekt hij soms de indruk weinig meer te verwachten. Alsof hij het al te vaak mis zag gaan.

Aalberts schreef een boek over Forum voor Democratie, dat uitkwam vlak voor de tweede afscheiding. Hij constateerde dat Forum, ondanks partijnaam en retoriek over burgers die meer inspraak moeten hebben, nauwelijks ledeninspraak had. Het was een centraal aangestuurde partij, onder leiding van een klein groepje. Hij vraagt zich geregeld af of het bij BBB en JA21 anders is. JA21 had de 12 lijstrekkers in december al gepresenteerd, in Arnhem. Aalberts viel het op dat maar weinig van de bij Forum vertrokken statenleden opnieuw verkiesbaar waren. De nieuwe kandidaten waren jong en onervaren. Was geselecteerd op talent, of op gehoorzaamheid aan de partijtop? 

Het lag voor de hand om die avond te vragen of het klopt dat partijprogramma’s en kandidatenlijsten voor deze verkiezingen inderdaad niet waren voorgelegd aan algemene ledenvergaderingen. Dat bleek het geval, volgens medewerkers vanwege de fase waarin JA21 zich nog bevindt. Twee jaar pas opgericht, het was moeilijk mensen te vinden, het is feitelijk nog een ‘start-up’. In de  statuten, te vinden onderaan de partijwebstek, staat overigens dat de algemene ledenvergadering over de kandidatenlijsten voor Tweede en Eerste Kamer en het Europese Parlement moet stemmen.

Eppink wees op het verschil met N-VA. Die kwam voort uit de Volksunie, vanaf het begin kenden ervaren mensen elkaar al. JA21 daarentegen begon vanaf nul. Een ander verwees naar de echtgenote van Eerdmans. Er was nood aan een landelijke penningmeester, zij werkt in de financiële sector, vandaar. Wel is zij de eerste die plaatsmaakt zodra er een ander is.

VVD-alternatief?

De vragen werden niet gesteld vanwege Aalberts. Eerdmans zag de LPF door ruzie uiteenvallen en al in 2006 uit de Kamer verdwijnen. Om dat te voorkomen, hield Geert Wilders bij oprichting van zijn PVV, in 2006, alles in eigen hand. Nu 17 jaar later is hij nog steeds het enige lid van de PVV. Mandatarissen worden schijnbaar door hem persoonlijk uitgekozen.

Na de verkiezingen van 2021 ontstond een tegengeluid binnen de VVD. De interne kritiek bevatte twee hoofdpunten. Hoewel de VVD sinds 2010 grootste partij was, werden weinig VVD-standpunten verwezenlijkt. Het lijkt eerder alsof het rechtse geluid uit de VVD verdween, om premier Rutte aanvaardbaar te houden voor coalitiepartners. De andere steen des aanstoots is de centralisering van de partijorganisatie. Alle overige niveaus zijn ondergeschikt gemaakt aan ministers en de Tweede Kamerfractie, dus aan ‘Den Haag’, terwijl ledeninspraak verminderde.

Kiezers die de VVD inmiddels te flets vinden, stappen makkelijk over. Ontevreden VVD-leden kunnen in theorie een signaal afgeven door enkele keren een andere partij te stemmen. Maar wie het partijlidmaatschap opzegt vanwege gebrek aan inspraak, heeft weinig aan een andere partij zonder ledeninspraak. JA21 doet er goed aan zo snel mogelijk de stap naar volwaardige ledenpartij te zetten.