Jacob Zuma en het hybride ANC-regime in Zuid-Afrika 

Jacob Zuma, president van Zuid-Afrika van mei 2009 tot februari 2018, laat een hybride regime achter met corrupte en soms intimiderende fracties. De elf culturele groepen in Zuid-Afrika zijn nu samengevoegd in een politieke orde die aanzienlijk verschilt van die geregeerd door Nelson Mandela in 1994.

Het ANC en Zuid-Afrika

Onder Zuma is het onderscheid tussen het African National Congress (ANC) – de heersende partij sinds 1994 – en de staat uitgehold. Onafhankelijke instanties die bedoeld waren om de democratie te beschermen, konden Zuma en zijn loyalisten niet verantwoordelijk houden voor hun corruptie en vriendjespolitiek. De locus van de politiek verschoof van verantwoordelijke democratische instellingen naar een machtsgebied waarin zwakke democratische instellingen en niet-democratische instellingen met elkaar interageren. Intimidatie en politieke sluipmoorden spelen regelmatig een rol.

In december 2017 verklaarde Jason Sumich van het Duitse Instituut voor Globale en Gebiedsstudies: ‘In de afgelopen twee decennia lijken het ANC en de SWAPO echter aan te sluiten bij Frelimo, de MPLA en het Afrikaanse Nationale Unie-Patriottische Front van Zimbabwe (ZANU-PF) als voorbeelden van “hybride regimes”, waarbij regeringen autoritaire heerschappij combineren met reguliere verkiezingen’.

De schaduwstaat

Zuma, een voormalig contraspionagedirecteur van de militaire vleugel van het ANC, had een bijzondere voorkeur voor operaties in de schaduw. Tijdens zijn bewind werden de veiligheidsagentschappen zwaar gepolitiseerd. Zoals blijkt uit boeken als The President Keepers van Jacques Pauws, hebben ze hem ook geholpen om de institutionele checks and balances die zijn accumulatie van middelen belemmerden, te verzwakken.

Pauw vertelt dat onder het leiderschap van misdaadintelligentiehoofd Richard Mdluli en generaal Berning Ntlemeza pro-Zuma veiligheidseenheden ontstonden. Ze waren betrokken bij vuile trucs zoals inbraken bij overheidsinstellingen, illegale interceptie en intimidatie van ambtenaren die de rechtsstaat wilden handhaven. Ze zorgden ervoor dat alle gevoelige documenten op Zuma en zijn bondgenoten werden weggestopt.

De bredere politiek verwierf ook een niet-democratische teneur. Volgens Gareth Newman, onderzoeker bij het Instituut voor Veiligheidsstudies, ‘is een sleutelkenmerk van Zuma’s regering dat zijn aanhangers openlijk individuen hebben bedreigd’. Advocaten, journalisten en NGO-onderzoekers die aan gevoelige politieke zaken werkten, hadden steeds vaker te maken met gesluierde dreigementen en inbraken waarbij hun onderzoeksdocumenten werden verwijderd.

Zoals de politicoloog Nicola de Jager schreef, werd de oppositie verder beperkt door de zeer reële dreiging om als ontrouw aan Zuid-Afrika gebrandmerkt te worden als men kritisch staat tegenover de ANC geleide regering. Het Freedom House-rapport uit 2017 concludeert: ‘Desalniettemin is de bezorgdheid over de persvrijheid de afgelopen jaren toegenomen door de toenemende overheidsdruk op zowel door de staat gerunde als onafhankelijke media instellingen’. Er werden smeercampagnes gelanceerd met beschuldigingen van racisme tegen de politieke oppositie en soms bedreigd tegen bedrijven die geen voordeel wilden halen bij Zuma-trawanten.

Toenemend geweld

Onder Zuma zijn politieke protesten en tientallen moorden binnen het ANC ook een geïnstitutionaliseerd deel geworden van de lokale politiek. Tijdens de lokale verkiezingen van 2016 vonden twintig politieke sluipmoorden plaats. In de aanloop naar de ANC-leiderschapswedstrijd deden zich regelmatig verhalen voor over geweld en daadwerkelijke intra-ANC-moorden.

Veiligheidsanalist Mark Shaw zegt in Hitmen for Hire dat er serieuze vragen zijn over de samenhang tussen moorden op lokale overheden en de belangen van provinciale en nationale overheidspolitici. Dat zowel Zuma als de nieuwe vice-president David Mabuza beweren het slachtoffer te zijn geworden van vergiftigingscomplotten, zijn geen signalen van een gezonde democratie.

Politiek als een familiebedrijf

Zelfs vóór zijn verkiezing tot ANC-leider was Zuma verwikkeld in een reeks bewapende schandalen met uitgebreide zelfverrijking. Hij werd niettemin gekozen als ANC-leider. Tijdens zijn presidentschap was zijn belangrijkste beleidsdoel het gebruik van de staat om toegang te krijgen tot middelen voor hem en neopatrimoniale ANC-netwerken. Sommige projecten, werd duidelijk tijdens het lek van honderden e-mails in 2017, ook betrokken zijn familieleden, de Indiase gebroeders Gupta, buitenlandse bedrijven en contracten in staatsbedrijven.

Een rode draad door wet- en regelgeving tijdens de regering van Zuma is dat ze eigendomsrechten hebben verzwakt en de autonomie van de particuliere sector hebben verminderd. Een van de belangrijkste beleidsbeslissingen tijdens de ANC-conferentie in december 2017 was om onteigening van land mogelijk te maken zonder compensatie.

Het wanbestuur van de Zuma-regering is niet onopgemerkt gebleven. Tegen november 2017 hadden het ratingbureau Fitch en S & P Global de kredietwaardigheid van Zuid-Afrika tot junk-status verlaagd vanwege politieke risico’s voor bestuursnormen en beleidsvorming. De Global Competitiveness Index (GCI) van het World Economic Forum voor 2017-2018 rangschikt Zuid-Afrika in positie 114 in termen van ‘publiek vertrouwen in politici’, een verdere daling nadat het in 2009 op positie 65 was. Zuid-Afrika zakte naar positie 127 in termen van van ‘vriendjespolitiek in de beslissingen van overheidsfunctionarissen’, een enorme daling ten opzichte van positie 69 in 2009.

Exclusief rasnationalisme

Onder Zuma is het vriendjeskapitalisme erin geslaagd een kleine ANC-elite te verrijken. De jeugdwerkloosheid ligt echter op 27 procent en die delen van het onderwijssysteem die de armen kunnen helpen, zijn vervallen. Een nieuw sociaal contract sloot steeds meer politieke tegenstanders en minderheden uit, zoals de Afrikaners en de Coloreds, ongeacht de grondwet. Het diende ook om de acties van de overheid te legitimeren en om de aandacht af te leiden van fouten in de dienstverlening en de uitvoering van de overheid door de politiek van zondebokken.

Als gevolg hiervan groeide een burgerrechtengroep als Afriforum uit tot meer dan 200.000 leden tijdens de regering van Zuma. In januari 2018 verklaarde voormalig premier de Klerk dat het duidelijk was dat de ANC-onderhandelaars halverwege de jaren negentig alle niet-ANC-partijen hadden misleid met betrekking tot hun inzet voor de democratische grondwet en minderheidsrechten: ‘Ik ben tot de conclusie gekomen dat de toekomst van het Afrikaner-volk en alle minderheden opnieuw in onze eigen handen ligt, net zoals het zo vaak in ons roerige verleden was.’

Zelfhulpinitiatieven

Ondertussen is het vermogen van de overheid om de bevolking te beschermen aanzienlijk afgenomen. Veel mensen moeten leven met de altijd aanwezige angst om slachtoffer te worden van gewelddadige criminaliteit. Er worden nu gemiddeld 52 mensen per dag vermoord in Zuid-Afrika. In 2016-2017 namen gewapende huisovervallen bij mensen thuis toe tot 22 343 incidenten (een stijging met 7,3 procent). De 6,3 miljoen belastingbetalers die al de welzijnstoeslagen van 17 miljoen medeburgers in een land met 56 miljoen inwoners financieren, moeten steeds meer hun eigen veiligheids-, gezondheids- en onderwijsdiensten financieren.

De nalatenschap van Zuma is een semi-democratische hybride politieke orde. In een rijk land als Zuid-Afrika kan zijn opvolger Cyril Ramaphosa alleen maar een beter economisch beleid voeren. De interne dynamiek van het ANC dat Zuma bijna tien jaar lang aan de macht hield, zal echter niet snel veranderen. Als er hoop is voor de toekomst, zal het moeten komen van lokale zelfhulpacties van burgers en gemeenschappen.