Opmerkelijke Duitse opening naar Europees federalisme

Het is tussen de plooien gevallen van de nieuwsgaring maar daarom is het niet minder belangrijk. De Duitse minister van financiën Olaf Scholz maakte recent bekend dat Duitsland een voorstel op tafel heeft gelegd van een Europees stelsel van werkloosheidsverzekering. Dit om de eurozone meer veerkrachtig te maken voor economische schokken. Scholz zei in Der Spiegel dat hij voorstander is van een Europees stelsel bovenop nationale werkloosheidsverzekeringen.

Als een lidstaat een economische crisis doormaakt die leidt tot massieve jobverliezen en een zware last voor het sociale zekerheidsstelsel dan zou dat land kunnen lenen van een gemeenschappelijk herverzekeringsfonds. Na de crisis zou het land de geleende fondsen terugbetalen. Volgens Scholz zou Duitsland geen extra risico dragen omdat de schulden terugbetaald dienen te worden maar zou het wel tot meer financiële stabiliteit in de eurozone leiden.

Eurocrisis

Iedereen die dacht dat de eurocrisis slechts een vage herinnering was, was er aan voor de moeite door de recente ontwikkelingen in Italië. Toen de Italiaanse president Matterella een coalitie tussen de Vijfsterrenbeweging en Lega Nord op de helling zette, werden de financiële markten immers flink opgeschrikt. Het veto van de president tegen Paolo Savona die regelmatig de exit van Italië uit de eurozone had bepleit, suggereerde volgens velen een interventie vanuit Europese hoofdkwartieren. De rente op het Italiaans staatspapier steeg van 1,8 procent naar 3 procent wat een duidelijk bewijs was van wantrouwen in de markt. Met een staatsschuld van meer dan 2300 miljard euro is het voor beleggers in Italiaanse staatsobligaties niet evident om blind te vertrouwen dat ze ooit hun geld zullen terugzien. Ook de Italiaanse beurs corrigeerde zomaar met 18%. Er barstte ook een fikse discussie los of de interventie van de president niet beschouwd diende te worden als een zaak van ontoelaatbare inbreuk op de Italiaanse soevereiniteit.

Ondertussen trad op 1 juni een nieuw Italiaans kabinet aan, met een andere minister van Financiën. Het coalitieakkoord voorziet in een zeer groot bedrag aan extra uitgaven, die de al torenhoge staatsschuld (circa 130% van het GDP) nog verder zouden verhogen. Het staat in de sterren geschreven dat er nog hoogspanning zal komen tussen de Italiaanse regering en de Europese instanties te Brussel die toezien op de begroting- en schuldpositie.

Weeffouten

Wat de weeffouten van de muntunie betreft, zitten we nog steeds in limbo. Nochtans werd er reeds vroeg in de jaren 1990 gewaarschuwd voor het gevaar van het in de eurozone opnemen van economisch fundamenteel verschillende landen. De politiek kwam echter met het verhaal dat dankzij de euro mensen op vakantie hun geld niet hoefden om te ruilen. Gemak zat. U raadt al wie het meeste gehoor kreeg. Het is echter niet omdat men zich op het hoogste niveau afsluit van de kritische analyse van de tekortkomingen van het eurosysteem, dat deze tekortkomingen niet meer zouden bestaan.

Feit blijft dat de muntunie zelf niet uitgerust is om met de onderliggende economische verschillen van die landen om te gaan. Laat staan dat men landen toelaat die zelfs niet aan de basisvoorwaarden om toe te treden voldoen.

Door toe te treden, gaven lidstaten immers hun wisselkoersinstrument op waardoor ze erg kwetsbaar worden voor schokken die niet alle landen in dezelfde mate treffen. Het probleem voor de Spaanse economie was bijvoorbeeld dat het land meegezogen werd in een zeepbel in de bouwsector die uitgroeide tot een kwart van de werkgelegenheid. Indien de peseta nog van toepassing was geweest, was deze door de hoogconjunctuur in het land in waarde gestegen, wat automatisch tot een zekere afkoeling had geleid. Na het springen van de zeepbel had de peseta dan opnieuw kunnen zakken, wat als een buffer voor de economische crisis had gewerkt.

Door de invoering van de euro kon de Italiaanse overheid lenen tegen veel lagere rente dan voorheen – een rente die eigenlijk te laag was voor het land, maar dat heb je met een uniek keurslijf dat aan verschillende landen wordt toegemeten. Het zit te los voor de ene en te strak voor de ander. Dit zorgde echter voor een escalatie van lonen en prijzen wat de concurrentiekracht onder druk zette en de overheidsuitgaven deed ontsporen.

Optimale muntzone

In volwassen muntzones zoals de Amerikaanse dollarzone vinden ook asymmetrische schokken plaats, maar zijn er mechanismen die de gevolgen ervan afvlakken. Als bijvoorbeeld de autosector een crisis ondergaat zal dit zware gevolgen hebben voor de regio van Detroit. Door de hoge arbeidsmobiliteit in de Verenigde Staten zullen ontslagen werknemers echter gemakkelijker wegtrekken en elders op zoek gaan naar een job. In ieder geval is de arbeidsmarkt er flexibeler zodat de lonen in tijden van crisis zakken, wat werkgevers in staat stelt om minder mensen te moeten afdanken.

Bovendien is er een systeem van automatische budgettaire solidariteit tussen Amerikaanse staten zodat de streek van Detroit gesteund wordt. Dergelijke mechanismen zorgen er dus voor dat ondanks grote verschillen Amerikaanse staten toch een optimale muntzone vormen en niet in een straatje zonder einde geraken door het ontbreken van een lokale munt.

En nu?

Griekenland betreft nog geen 2% van het Europese bruto binnenlands product maar in het geval van Italië zit men met één van de grootste economieën. Door de kapitaalvlucht staat Italië nu al voor 442 miljard euro in het rood bij de andere centrale banken van de eurozone. Met een schuld van 2300 miljard euro is enkel de Europese Centrale Bank in staat om voldoende Italiaanse staatsobligaties op te kopen om de zaak onder controle te houden. In dat geval gaan echter over heel Europa alarmbellen af met de vraag of men dat geld ooit zal terugzien.

Terwijl Europa dus Griekenland in de euro kon houden (tegen de wil van nogal wat Grieken in) zijn de enigen die Italië in de munt kunnen houden de Italianen zelf. Italië is immers ‘too big to be bailed out’. Daartoe zullen er diepgaande hervormingen moeten komen die het land opnieuw competitief maken en zorgen dat er opnieuw economische groei op basis van echte productiviteit komt.

Een land dat systematisch onderpresteert kan niet onbeperkt in de muntunie blijven. Of het voorstel van de Duitse financiënminister daar iets aan verhelpt is maar de vraag. Een verzekering is gebaseerd op het principe dat niet alle risico’s zich steevast bij dezelfde verzekerde plaatsvinden. Anders spreken we niet over een verzekering maar over een transfermechanisme. En om een transferunie duurzaam te maken moet er een heel grote graad van gemeenschapsgevoel bestaan (cf. de transfers tussen Noord- en Zuid-Italië).

Het is echter helemaal niet zo dat er een keer een willekeurige schok in Italië plaatsvindt en daarna een in Nederland zodat ze beiden te winnen hebben bij een dergelijk werkloosheidsverzekering. Daarvan getuigen ook de grote verschillen inzake structurele werkloosheid. Om een draagkracht te hebben als verzekeringspool beslaan de lidstaten reeds intern voldoende bevolkingsaantallen. Als een lidstaat zwaarder getroffen wordt door een economische crisis kan het die klap ook afvlakken door tijdelijk de overheidsschuld te laten oplopen om die nadien geleidelijk terug af te bouwen.

Alles wel beschouwd lijkt het idee van de SPD- minister in de regering van Merkel niet erg doordacht. En lijkt de bondskanselier al de handen vol genoeg te hebben met de splijtzwam van de migratiecrisis om dit realiteit te zien worden. Die migratiecrisis is evenzo een verhaal van Europese weeffouten waarbij genegeerd werd dat open binnengrenzen alleen houdbaar zijn mits effectief afgedwongen buitengrenzen.