Oostenrijks sluwe prins

Christen-democraat Sebastian Kurz (ÖVP) boekte bij de vervroegde verkiezingen opnieuw aanzienlijke winst en laat alle andere partijen ver achter zich. De nu volgende puzzel naar een parlementaire meerderheid zal evenwel nog een lastige klus blijken.

Ibizaschandaal

In mei struikelde het eerste kabinet-Kurz over het Ibizaschandaal. Zijn rechtse vicekanselier Heinz-Christian Strache (FPÖ) trad terug nadat vlak voor de EU-verkiezingen een dubieuze filmopname van twee jaar daarvoor naar boven kwam waarin hij een vermeende Russische oligarchin illegale voorstellen had gedaan.

Kurz nam geen genoegen met het ontslag alleen van Strache, maar eiste van zijn coalitiepartner dat de minister van binnenlandse zaken Kickl eveneens de regering zou verlaten. De populaire Kickl was niet in het schandaal verwikkeld, maar al langer een doorn in het oog van Kurz. Voor de FPÖ was dat een brug te ver en daarmee viel de coalitie die anderhalf jaar regeerde uiteen. Daarmee stuurde Kurz aan op vervroegde verkiezingen en had al een restploeg klaar om tot die tijd de lopende zaken compleet in eigen hand door te trekken.

Onverwacht bouwde er zich toen in het parlement een monsterverbond van partijen tegen Kurz op die met een motie van wantrouwen Kurz zelf afstrafte, waardoor hij zijn post als regeringsleider verloor. President Van der Bellen zag zijn kans schoon om een partijloze overgangsregering te installeren en benoemde de voorzitster van het grondwettelijk hof Brigitte Bierlein tot eerste vrouwelijke kanselier.

Modderwerpen en slagen onder de gordel

De daarop losbarstende verkiezingscampagne verliep bits en baadde in een schandaalsfeer. Het Ibizaschandaal vormde daarbij slechts de opmaat. Onbekenden hackten het IT-systeem van de ÖVP en gingen aan de haal met haar partijboekhouding. Het is nog onduidelijk wat daar de gevolgen van zullen zijn voor de toekomst, want ongetwijfeld komen daarmee ooit nog duistere kanten naar boven en hangt Kurz impliciete of expliciete chantage boven het hoofd. Mogelijk nam zijn ÖVP in het verleden een loopje met de wettelijke grenzen bij de verkiezingsuitgaven, waardoor sprake zou kunnen geweest zijn van een zekere concurrentievervalsing in de strijd om de kiezer. Daarnaast kwam kwelgeest Reinhold Mittellehner, de voorganger van Kurz als baas van de ÖVP, met een boek op de proppen waarin hij beschreef wat voor boosaardige etter Kurz wel niet is.

Alle aanvallen op Kurz mochten niet baten. Meneer Teflon borstelde aalglad alle beschuldigingen van zich af. Hij had simpelweg geen noemenswaardige concurrent op zijn niveau in de strijd voor het kanselierschap. De sociaal-democraten van de SPÖ die de afgelopen decennia bijna altijd de kanselier konden leveren, lagen nog steeds in de touwen na de teleurstellende verkiezingsuitslag van 2017. De nieuwe partijvoorzitster Pamela Rendi-Wagner had haar partij niet onder controle en sloeg bij de TV-debatten geen goed figuur. De resultaten waren ernaar: tussen de ÖVP en de SPÖ lagen bij de verkiezingsuitslag maar liefst 16 procent verschil (37 % versus 21 %).

Keuze tussen drie coalitiepartners

Met zijn goede resultaten is Sebastian Kurz voor de regeringsvorming opnieuw incontournable. Hij kan kiezen uit maar liefst drie mogelijke coalitiepartners. In elke combinatie is het aanschuiven van één enkele partij voldoende om een meerderheid voor mekaar te krijgen. De mogelijkheden op een rijtje: de Groenen, SPÖ, of FPÖ.

Laten we met de groenen beginnen. Zij waren bij de vorige verkiezingen nog onder de kiesdrempel gevallen, maar boekten bij deze verkiezingen de allergrootste winst: van 4 naar 14 %. Een samengaan van de ÖVP met de groene partij zou een duidelijke coalitie van winnende partijen zijn. In de Oostenrijkse pers komt deze coalitie als favoriet uit de bus. Daar is mathematisch en qua politieke legitimiteit zeker iets voor te zeggen. Toch is deze combinatie verre van evident en vooral voor Kurz gevaarlijk.

Kurz voerde campagne op rechts en overtuigde vele kiezers uit de FPÖ om deze keer voor hem te stemmen. Op migratiegebied staat Kurz, die nog steeds geprezen wordt voor het sluiten van de Balkanroute, op oorlogsvoet met de groenen. Indien een coalitie tussen de groenen en zijn partij tot stand komt, kan dat alleen indien Kurz zijn verkiezingsbeloftes over een strikte migratiepolitiek inslikt, dan wel de groenen zo’n grote toegevingen op dat vlak dienen te doen dat ze zelf in problemen komen. De groenen zijn ook nog niet de coalitieonderhandelingen met de ÖVP uit 2002 vergeten. Ook toen was een coalitie tussen beiden mathematisch mogelijk. Onderhandelaar Wolfgang Schüssel rookte de groenen gewiekst uit, om uiteindelijk toch weer bij de FPÖ te landen.

SPÖ: oude wonden

Indien Kurz met de SPÖ in zee zou gaan, kan hij in het parlement over de ruimste meerderheid beschikken van alle mogelijke combinaties. Kurz was echter in 2017 degene die met een verrottingspolitiek de toen nog lopende coalitie met de SPÖ aan flarden scheurde. De wonden uit die tijd zijn verre van geheeld. Daarnaast implodeerde de SPÖ en komt steeds vaker in beeld als een club die slechts uit elkaar giftig bekampende facties bestaat. Ook lijdt de partij aan het syndroom van de meeste West-Europese sociaal-democratische partijen: ze kennen al lang hun klassieke arbeidersachterban niet meer en propageren in de plaats daarvan vooral minderhedenpolitiek.

Instabiel FPÖ: de grote verliezer

De grote verliezer van de verkiezingen boette maar liefst 10 % in en dook van 26 naar 16 %. Toch zou Kurz samen met de FPÖ nog steeds op 102 van de 183 parlementszetels landen en daarmee een ruime meerderheid. De FPÖ gaf duidelijk te kennen op dit moment niets voor regeringsdeelname te voelen, maar wie weet landt Kurz uiteindelijk toch weer bij zijn ouwe coalitiepartner.

Een groot vraagteken daarbij blijft, hoe stabiel deze partij in haar huidige toestand is. Er zijn twee vleugels: de radicale van Herbert Kickl en de gematigder van Norbert Hofer. In de pers circuleren geruchten over mogelijke afscheuringen van een van beide vleugels. Het zou niet de eerste keer zijn in de geschiedenis van de partij dat zich delen afscheuren. Zo richtten in de jaren negentig de gematigden een afscheuring op met het liberale forum. Vijftien jaar geleden verwijderde Haider zich van de FPÖ en richtte het BZÖ op. Beide afscheuringen zijn al lange tijd weer verdwenen en moederpartij FPÖ kon zich handhaven. Dreigende afscheuringen kunnen voor Kurz een te groot potentieel risico vormen indien hij een stabiele regering op het oog heeft.

Minderheidskabinet als mogelijke uitweg?

Hoewel een van de hoger beschreven coalities zeker tot stand kan komen, is het verre van zeker dat Kurz daadwerkelijk slaagt in het vinden van een stabiel bondgenootschap. In dat geval heeft hij nu al uitdrukkelijk gesteld de optie open te laten om een minderheidsregering te vormen. Oostenrijk heeft daarin geen grote traditie, maar er is wel een voorbeeld waar Kurz zich aan kan optrekken.

De legendarische Bruno Kreisky (SPÖ) behaalde bij de verkiezingen van 1970 als oppositieleider een grote overwinning, maar geen absolute meerderheid. Hij vormde een minderheidskabinet met parlementaire steun van de FPÖ. Door handig pokeren wachtte Kreisky een gunstig moment af en schreef vervroegde verkiezingen uit, waarbij hij een absolute meerderheid verwierf die hij maar liefst tot 1983 onafgebroken kon vasthouden. Het is niet uitgesloten dat Kurz die weg op wil gaan. Hij is uitermate ambitieus en toonde de laatste jaren al meermaals dat hij grote politieke risico’s te durft nemen en daarmee ook echt succes te boeken. Mocht hij even lang als Kreisky regeren, zal hij bij zijn afscheid rond het jaar 2030 nog maar midden de veertig zijn. Het komend jaar krijgen we alvast een stukje zicht op zijn plannen.