Op stap met nieuwe vrienden: lezen in de gevangenis

Ik heb vijf nieuwe vrienden, van wie ik U de naam jammer genoeg niet mag vertellen. Daarom zal ik ze Mieke, Koen, Dirk, Barend en Michel noemen. Ik heb hen leren kennen bij een leesgroep in de Nieuwe Wandeling in Gent, waar ze gevangen zitten. In afwachting van betere tijden.

Onze leesgroep bestond overigens niet alleen uit gevangenen. Er waren ook ‘gewone’ mensen bij, mensen zoals u en ik, zeg maar. Ook zij zijn vrienden geworden. Hun naam mag ik wel zeggen: Caroline, Sylvie, Bernadette en Dominique.

In het echt

We hebben elkaar de voorbije maanden vijf keer gezien. Telkens op een dinsdag, tussen een en kwart voor drie. Er waren zes sessies gepland, waarvan er uiteindelijk eentje wegviel. De cipiers van de Nieuwe Wandeling hadden op de laatste dinsdag van mei een staking gepland. En dan kan er werkelijk niets gebeuren in de gevangenis.

Ik was nooit eerder in de Nieuwe Wandeling geweest. Alleen al de omstandigheden vond ik indrukwekkend, zij het op een benauwende manier. Ik kende de beelden van op televisie. In het echt is nog iets anders.

Maar de meeste indruk maakten de gevangenen zelf, op een bevrijdende manier. De manier waarop ze spraken en lachten, hun gevoelens en gedachten nauwkeurig preciserend. Met wijsheid, zin voor nuance, respect voor elkaar en alle anderen in onze leesgroep.

Samen Lezen

We gingen aan de slag volgens de beproefde methodiek van het Samen Lezen. Dat is iets wat tien jaar geleden uit Engeland kwam overgewaaid. Een begeleider leest een kortverhaal voor, in stukken. Om de zoveel tijd wordt er gepauzeerd en krijgen de deelnemers de mogelijkheid om iets te zeggen. Over de tekst of naar aanleiding van de tekst. Dat doet er niet toe. Iedereen spreekt vrijuit, iedereen luistert naar elkaar.

Het doel is niet de best mogelijke interpretatie van de tekst te krijgen. Niets van wat er gezegd wordt, is fout of vergezocht. De vraag die doorheen de sessies loopt is niet: wat betekent dit? Wel: wat betekent dit voor jou?

Dat is een wereld van verschil. Ik kan iedereen die letterkunde doceert aanraden die wereld in een lescontext te gaan opzoeken. Al te vaak worden lessen literatuur — ik pleit mee schuldig — gegeven met het oog op een antwoord op die eerste vraag. Wat betekent dit? De vraag impliceert al op voorhand dat niet elk antwoord juist is. Dat één antwoord het best mogelijke is, en dat we naar dat antwoord op zoek moeten.

Wantrouwen

‘De hermeneutiek van het wantrouwen’ noemt men die aanpak wel eens: de idee is dat een literaire tekst zijn betekenis zoveel mogelijk verbergt, de lezer zo vernuftig als maar kan op het verkeerde been zet. Die lezer moet dus voortdurend op zijn of haar hoede zijn, immer alert en uiteindelijk slimmer dan de tekst. Lees maar, er staat niet wat er staat.

De pedagogiek van dat wantrouwen werkt om begrijpelijke redenen niet zo goed. Studenten voelen zich dom, werken niet mee, al dan niet gefrustreerd omdat wat ze denken ongetwijfeld naast de kwestie zal zijn. Bij de andere vraag — wat betekent dit voor jou? — wordt er naar iets anders gepeild. Naar wie jij bent en wat je denkt. Niet om vervolgens vast te stellen dat dat fout is, maar omdat we geïnteresseerd zijn in jou.

Wat betekent dit voor jou?

Antwoorden op die eerste vraag (‘wat betekent dit?’)  kunnen een bron van discussie en onenigheid zijn. ‘Nee, je hebt het verkeerd voor, wat daar staat betekent helemaal iets anders, eigenlijk net het tegengestelde van wat jij denkt!’ Over antwoorden op die tweede vraag (wat betekent dit voor jou?) moet je geen discussie voeren, je moet daarnaar luisteren.

Samen Lezen gaat uit van vertrouwen, niet van wantrouwen. (Hoe ironisch dat je dat net in een gevangenis ontdekt!) Samen Lezen gaat over solidariteit, over samen aan iets werken, over een band die je creëert. Samen Lezen gaat over met een open vizier in de wereld staan.

Hoe te lezen

‘How should one read a book?’ Het is een essay van Virginia Woolf. Haar antwoord? Met een zo open mogelijke geest. Als je bij het lezen van een roman of een verhaal je geest zo wijd mogelijk openstelt, schrijft Woolf, dan kom je vanzelf in de nabijheid van een uniek mens. Woolf heeft het daarbij over de personages in de boeken die we lezen. We lezen die boeken om dezelfde reden als we graag met andere mensen in contact komen: om die andere mensen beter te leren kennen.

In het Samen Lezen gebeuren die twee dingen tegelijk, zou je kunnen zeggen: je leert de mensen in de verhalen die je leest beter kennen, maar ook de mensen met wie je die teksten samen leest. En als het goed loopt leer je ook jezelf nog eens beter kennen. Dat is dus drie voor de prijs van één.

Terug naar de tekst

Leraren die meteen zouden besluiten dat Samen Lezen niet over teksten maar over de willekeur van de lezer gaat, wil ik meteen geruststellen. De tekst blijft wel degelijk centraal staan: de begeleider zorgt ervoor dat de gesprekken altijd terugkeren naar de tekst. De tekst is meer dan de aanleiding voor een los babbeluurtje. Hij stuurt, prikkelt en stuurt bij.

De voorbije maanden hebben we in de gevangenis vijf verhalen gelezen en op het einde van de rit vond elke deelnemer het jammer dat het gedaan was. De verhalen hebben ervoor gezorgd dat de gedetineerden ook hun verhaal konden vertellen.

Stigma

Niet toevallig gingen die verhalen vaak over de levensomstandigheden in de gevangenis. Die is overbevolkt, en dat zorgt bij iedereen voor frustratie. Cellen die eigenlijk niet groot genoeg zijn voor twee gevangenen, moeten met drie gedeeld worden. Er komen verhalen over zelfmoordpogingen met een scheermesje, over drugs die circuleren, over versmachtende paranoia tussen celgenoten.

Maar meer dan die verhalen zal de manier me bijblijven waarop de gevangenen vrijuit konden spreken in de leesruimte die we in de Nieuwe Wandeling deelden. Daar spreken ze zonder het stigma dat aan hen kleeft: ze zijn daar meer dan de reden waarom ze daar zitten. Ze zijn mensen met gevoelens en verlangens, met gedachten en inzichten die het de moeite waard maken om met hen te praten. Ik ben blij dat ik erbij kon zijn toen ze het gesprek aangingen.