Over het ‘optimisme’ van Maarten Boudry

Enige maanden terug publiceerden Boudry en ikzelf briefwisselingen op o.a. Liberales en Doorbraak. Hij leek mij te verwijten dat het mij kennelijk ‘meer te doen is’ om de toekomst van ons werelddeel, dan om de voortzetting van het Verlichtingsdenken op de mensheid. Het doet denken aan het betichten wat men soms doet van ‘first world problems’. Echter ik kán weinig anders dan mij bekommeren om Europa, omdat waarschijnlijk mijn kinderen en kleinkinderen hier zullen opgroeien, en de mensen die ik het beste ken en waar ik het meest om geef. Via een omweg blijken Blok en Dunbar toch een punt te hebben…

Utopisch streven

De term ‘verbeterlijke optimist’ is een geweldige vondst die ik zelf graag overneem. Ik ben het met Boudry eens dat het beter zou zijn voor alle volkeren wanneer mensen Verlichtingswaarden als objectiviteit en rationaliteit zouden onderschrijven, en zich van daaruit zouden emanciperen. Kijkend echter naar de politiek-culturele verbanden waarin mensen zijn verweven, blijkt dit streven utopisch. Het wordt minder realiseerbaar naarmate Europa verder wegglijdt en haar geopolitieke macht verliest. In die verzwakte positie kunnen anderen zich zelfs tegen ons keren wanneer ‘wij’ blijven proberen om de Verlichting via social engineering  over te dragen.

Europa wordt inmiddels beconcurreerd door nieuwe autoritaire en religieus geïnspireerde machten op het wereldtoneel. Zij behartigen hun belangen door allianties te smeden en daar nauwelijks humanitaire eisen aan te verbinden. Zodoende zijn niet-Westerse landen niet langer onder de indruk van hoogdravende pleidooien over mensenrechten en democratisering — in Nederland schafte het establishment vorig jaar het referendum af: zo liet men zien er zélf niet echt in te geloven.

Beeldvorming

Boudry stelde dat geen land nog zou proberen om vandaag een andere natie binnen te vallen en van de kaart te vegen. Als dit zo is, dan vraag ik me af waarom er voortdurend waarschuwingen over Rusland rondgaan? Doet dit niet vermoeden dat er door EU-leiders een gezamenlijke vijand wordt gezocht? Zoiets zou ik zien als zeer Nietzscheaans: ‘de vijand van mijn vijand is mijn vriend’. Het stemt ook geheel overeen met dit citaat uit de krachtige dystopiefilm Equilibrium (2002): ‘Mankind united infinitely faster in a desire for war, than it ever did in a concerted effort for peace.’

Met Boudry deel ik dat het internationaal vervolgen van oorlogscriminelen een verbetering is, maar laten we niet vergeten dat iemands moordenaar de held van de ander is. Het onderscheid tussen een rebel, terrorist en martelaar is doorgaans een vraag van wie de beeldvorming over een conflict beheerst. Zonder nu in relativisme te vervallen, denk ik dat ons qua geweld rond de politieke islam nog wat te wachten staat.

Al Qaida ontstond mede doordat seculiere dictators moslimradicalen lieten vrijgaan, zodat die in Afghanistan de Sovjets konden bestrijden — dit werd door de VS met geld en wapens aangemoedigd. Na de invasie in Irak ontstond een machtsvacuüm waarin de Islamitische Staat opbloeide. Vandaag is er internationaal niet eens consensus over wat er moet gebeuren met de voormalige IS-strijders en jihadbruiden: fanatici die bewust naar het kalifaat afreisden — velen van hen hebben Europese paspoorten.

Wereldwijde opmars?

Bovenal is het markant hoe de Westerse ideeën wereldwijd zo’n rappe opmars zouden maken (volgens Boudry), terwijl ik hier in Molenbeek enclaves zie waar men zich terugwaant bij middeleeuwse omgangsvormen. Misschien is het wel meer dan een waan. Toen de eerste gastarbeiders uit islamitische landen arriveren, waren er weliswaar integratieproblemen maar zij wezen de waarden van onze Europese samenleving niet fundamenteel af. Dat ligt complexer met de huidige generatie nakomelingen.

Voor elke Darya Safai die strijdt tegen de hoofddoek en voor de vrouwenemancipatie in landen als Iran, zijn er legioenen door-het-bestel-gefêteerde ‘experts’ die haar werk de put in praten. Inclusief de Nederlandse minister Sigrid Kaag die in Iran een hoofddoek droeg. Hierin herken ik geen opmars van de Verlichting —  wel een opmars van regressief links.

Als seculiere verdediger van de Verlichting blijf ik deze contradicties aankaarten, maar merk dat ik slechts dieper in de hoek van een beroepsverbod wordt gedrukt. Ik merk niets van de inclusie en tolerantie — laat staan van het koesteren van viewpoint diversity — waarop de vooruitgangsprofeten zich zo graag beroepen.

Meer verlicht, meer seculier?

De statistieken van Boudry over hoe het allemaal verlichter en meer seculier wordt, moeten we contrasteren met de wereldwijde bevolkingsontwikkeling. Het rapport De religieuze beleving van moslims in Nederland  door het Sociaal Cultureel Plantbureau (7 juni 2018), meldt dat seculiere moslims die nauwelijks praktiseren maar vijf procent zijn. Vrome moslims zijn dertig procent en devote moslims, strikt praktiserend zijn veertig procent. De overgrote meerderheid valt dus in de groep ‘sterk gelovig’. Over de wereldwijde situatie is Freedom of Thought Reportvan IHEU uit 2018  niet geruststellend — zeker niet in het licht van wat Ruud Koopmans opmerkte in het Financieel Dagblad, toch een gerespecteerd en genuanceerd onderzoeker:

Ik bedoel maar te zeggen — als de wereld een dorp wordt, dan krijgen we de conflicten tussen dorpsbewoners erbij. De breuklijnen tussen beschavingen worden van mondiaal tot lokaal. Ware diversiteit betekent ook: afgrondelijke conflicten tussen tegengestelde leef- en denkwijzen.

Griekenland: van grondlegger tot ondergang

Wat de mondialisering betreft is het prachtig dat Boudry Griekenland aanhaalde in zijn laatste brief: de Grieken hebben Europa opgestuwd en zullen het ook ten val brengen. Maar ik ben nog lang niet zo somber als hij stelt. Wie het werkelijk duister inziet, meent dat als Plato en Aristoteles hadden gezien tot wat voor een hedonistische cultuur wij vandaag geworden zijn, zij zouden hebben gezegd: ‘Open de poorten en laat de Perzen binnen!’ Toch bewijst wat hij aanhaalt — dat Griekenland vroeger groots was en vandaag ‘het kneusje van Europa’ — dat er een rise and fall  gaande is. Dit betekent dat alles wat vandaag vanzelfsprekend lijkt in zijn Verlichtheid, ook weer kan uitdoven.

Daarom nogmaals over de kernvraag van Boudry’s vorige brief — kunnen Verlichtingsbeginselen voortbestaan zelfs al ‘valt’ het Westen?  Onlangs vroeg iemand of christelijk geloof noodzakelijk is voor het behoud van Europa. De conclusie was van niet, met het voorbeeld van een Afrikaanse bisschop. Diens christendom is en blijft een Afrikaans product waarin hoe dan ook een authentiek Afrikaans cultuurwezen doorschijnt.

Dus ja, andere landen nemen Westerse kennis en ideeën over, precies zoals Boudry zegt. Maar daarmee veranderen die ideeën van invulling en diegenen die ze overnemen worden daarmee zelf nog niet Westers of Verlicht.