Prof. Ann van Sevenant: ‘Er is een grens aan hoeveel nep een mens kan verdragen’

Het post-fake tijdperk is aangebroken, stelt de Antwerpse filosofe Ann van Sevenant. Nietzsche is een goede gids daarheen. Ze schreef er een boeiend boek over. Luc Pauwels sprak met haar.

Terugvallen op een eeuwenoude praktijk

Toen ik uw boek Levensecht. Nep is geen optie las, moest ik automatisch denken aan de uitspraak van Franz Kafka: ‘Niet iedereen kan de waarheid kennen, maar iedereen kan waarheid zijn.’ Zie ik het juist?

‘Misschien is waarachtigheid of echtheid een beter woord. Als we ons daartoe aangesproken voelen, kunnen we terugvallen op een eeuwenoude praktijk. Kort samengevat wil dat zeggen dat je je denken, spreken en handelen — in die volgorde — in overeenstemming probeert te brengen. Maar dat is niet makkelijk. En juist daarom proberen we iedere keer opnieuw. Streven naar meer echtheid is een levensopdracht, tot de laatste snik (glimlacht).’

U verwijst naar Friedrich Nietzsche. Om hem te begrijpen is afzondering nodig, de creatieve afzondering, zegt u. Waarom meer bij Nietzsche dan bij andere filosofen?

‘Nietzsche durfde het aan om niet geliefd te zijn. In plaats van anderen naar de mond te praten, had hij de moed om gewaagde uitspraken te doen. Niet willekeurig uiteraard, maar als waagstuk voor meer waarachtigheid. Daardoor kwam hij constant uit op zijn eigen contradicties en dat werd de creatieve motor voor zijn schrijven.’

‘Hij is lang niet de enige. In mijn boek bespreek ik zestien denkers — vooral ook vrouwelijke filosofen — die voor levensechtheid kiezen als waardemeter voor het dagelijks leven. Ze zijn misschien minder bekend, maar ze kunnen fungeren als inspirators voor die lezer die op zoek is naar een doorleefde filosofie. Mensen stellen de vraag naar zinvolheid en worden moedeloos als ze geen betekenis kunnen geven aan hun leven. Daarentegen leven ze weer op wanneer ze zien hoe enkelingen hun eigen potentieel ontdekken, hoe ze in de afzondering kunnen aarden en scheppen wat diepte geeft aan hun bestaan. Dat vergt een grote openheid en vooral veel oefening van de zonet geschetste praktijk.’

‘Zoals in sportactiviteiten voel je pas achteraf het weldoende effect, met bovendien een goede uitwerking daarvan op anderen. In die zin is het kiezen voor echtheid — de daad bij het woord voegen — een indirecte sociale praktijk. En dat vergroot de kans op een samenleving van individuen die het leven niet schuwen en er alle aspecten van opnemen, maar bovenal elkaar kunnen vertrouwen.‘

Echtheid en consequent leven

U keert zich — terecht — tegen het postmoderne/liberale ‘ieder zijn waarheid’. Mag ik even advocaat van de duivel spelen? Wij reageren niet of minder op feiten en omstandigheden dan op onze perceptie ervan. Niemand kan de noumenale werkelijkheid kennen. Bijgevolg hebben we allemaal verschillende opvattingen over de Waarheid.

‘Om die reden leg ik de nadruk op echtheid. Ik begrijp de eeuwenlange nadruk op waarheid, maar als ze ongelukkig genoeg verwordt tot een lippendienst, tot het formuleren van definities, tot retorische grootsprakerigheid, dan leidt dat gemakkelijk tot spraakverwarring. Debatten zijn noodzakelijk, maar belangrijk is dat ze gevoerd worden door mensen die leven naar wat ze verkondigen. Dat geldt ook voor de filosofen.’

‘De filosofie is een bedreigde humane wetenschap als ze niet kan landen in een leefwijze die aanstekelijk is. Ze is noodzakelijk als academische discipline, maar daarnaast is ze een belangrijke inspiratiebron in wat ik noem de post-fake tijd. De motivatie voor het schrijven van dit boek ligt in de vraag naar meer aandacht voor wie consequent zijn leven leidt, en misschien achter de schermen werkt. Er zijn zoveel mensen die zich niet laten misleiden door de roepers die zich beperken tot het uiten van meningen.’

‘De filosofie is aan het revalideren bij al wie niet meeloopt met de publieke opinie. Meer waardering voor mensen die zich echt engageren doet ons begrijpen dat zelfontplooiing behoort tot de ultieme opdracht. Vandaar dit citaat: “Wie aan zelfbekwaming doet, draagt bij tot de gemeenschappelijke verrijking” (blz. 193).’

Wat is zogenaamd ‘goed’ of ‘fout’ denken of handelen?

‘Ook hier spreek ik liever van “echt” en “onecht”. In ieder van ons speelt zich een gevecht af tussen twee tegengestelde tendensen en dat weerspiegelt zich in onze manier van zijn. We kunnen daarbij nagaan in welke mate we de voorkeur geven aan echtheid en de strijd aanbinden tegen onechtheid. Uiteraard kunnen we ons daarin alleen voelen, zeker als anderen rondom ons onverschillig zijn op dat vlak.’

‘Sinds de oudheid sturen filosofen erop aan om zich niet te laten verleiden door valse schijn. En dan blijkt dat we in het bieden van weerstand aan valsheid een deur openen naar tijdgenoten die zich daar ook toe geroepen voelen. Misschien is het maar een minderheid, maar juist daarom is het zo belangrijk dat ze standhouden en een eervolle traditie voortzetten.’

Het befaamd boek van Nietzsche, Aldus sprak Zarathoestra, verwijst naar een filosoof die leefde rond 1600 voor onze jaartelling. In Iran (Perzië) en India zijn er nog gemeenschappen die hem in ere houden. U ging ze ter plekke opzoeken. Wat bracht u dat bij?

‘Er bestaan in het Oosten inderdaad gemeenschappen die strikt houden aan de keuzevrijheid, aan de primordiale keuze voor echtheid als verantwoordelijkheid. Toen ik ontdekte hoeveel westerse denkers zich lieten inspireren door dat gedachtegoed kon ik niet anders dan mijn onderzoek daarop te richten. Van Plato en Aristoteles tot Kant en Hegel valt op hoe deze filosofische praktijk uiteindelijk haar weg vond tot in het denken van Nietzsche, dankzij wie we de naam van Zarathoestra nog kennen.’

‘Vrij merkwaardig is dat de zoroastrische gemeenschappen hun eeuwenoude traditie in stand konden houden. Ze werden achtervolgd en moesten vluchten, maar konden zichzelf beschermen in gesloten gemeenschappen en overleven. Vandaag zijn ze over de hele wereld verspreid. Wat ik heb menen te herkennen in hun leefwijze is een vertrouwensvolle omgang als sociale praktijk. De persoonlijke vrijheid als verantwoordelijkheid werkt alleen als ook de andere leden van een leefgemeenschap daarvoor kiezen. Vrijheid is geen recht dat je kunt opeisen. Dat laatste is het grote misverstand in de verwesterde wereld.’

Vrijheid als verantwoordelijkheid

Wat is ‘de praktische kant van Nietzsche’ waar u naar verwijst?

‘Nietzsche spoort mensen aan hun masker af te nemen. Hij dringt erop aan dat we bij onszelf onze schijnbehoeften ontdekken. Langs de trage weg van de existentiële bewustwording komen we erachter welke doelstellingen we ooit voor ogen hadden en stellen die bij. Het noodzakelijke doorprikken van illusies is geen falen, maar juist een manier om de zelfontplooiing meer waarachtig te maken.’

‘Volgens Nietzsche zijn er te veel bedriegers overal in de samenleving en hij probeert hen te ontmaskeren. Hij gaat niet mee in de economie van vals geluk, van valse beloften, van pseudovrijheid, en nodigt ons uit tot zelfoverwinning. In de toekomstige samenleving ziet hij mensen die begrijpen dat het bestaan onvoltooid is, onaf is, en die hun leven op het spel zetten om anderen te laten inzien dat ze hun leven verspillen aan bijkomstigheden.’

‘Het klopt dat wij vandaag, in onze comfortzone, niet echt een reden hebben om ons leven te riskeren voor een bepaald ideaal. Maar voor veel mensen rondom ons is dat wel nog het geval. Dus is het zeer de vraag of de vrijheid als verantwoordelijkheid voorrang krijgt als de meest dringende zaak.’

Voor het boek, zie Levensecht. Nep is geen optie.