1917: meer stijl dan boodschap

‘Alsof Ik er zelf bij was!’. Dat is de reactie van heel wat volwassen kijkers op 1917. Jongeren vinden deze oorlogsfilm dan weer even spannend als hun nieuwste videogame.

Mission impossible

We schrijven 6 april 1917. Twee Britse soldaten rusten onder een boom, blijkbaar de levensboom, waarvan we een ander exemplaar in de eindscene detecteren. Na deze pastorale beginscene, valt regisseur Sam Mendes met de deur in huis. Korporaals Blake en Schofield krijgen een ‘mission impossible’ opdracht van generaal Erinmore. Vliegtuig noch postduif worden ingezet maar twee jonge, erg naïeve soldaten wier overlevingsinstinct ervoor zorgt dat ze zich bijna animaal door het vijandelijk gebied bewegen!

Ze moeten zo snel mogelijk een ander Brits bataljon verwittigen: een geplande aanval op de Duitse linies moet verhinderd worden want volgens recente luchtfoto’s is het een hinderlaag. Blakes broer is een van de 1.600 soldaten in dat bedreigde regiment wiens leven op het spel staat. Elk radiocontact is verbroken dus trekken Blake en Schofield, en de kijker samen met hen, doorheen de van ratten vergeven loopgraven.

Krachttoer

Dat de kijker in deze helletocht wordt meegezogen is te danken aan de bravoure van cameraman Roger Deakins en regisseur Sam Mendes die deze missie als een bijna twee uur lang, ononderbroken shot filmen. Een cinematografische krachttoer een Oscar waardig! Waar er dan toch gemonteerd wordt, is erg vakkundig verdoezeld. Hitchcock deed het eerder al in 1948 met Rope. Recentere voorbeelden van ééntakefilms zijn onder meer Russian Ark  (2002), opgenomen in de Hermitage, en het Berlijnse misdaaddrama Victoria  (2015).

De enge, modderige, met lijken bestrooide loopgraven zijn echter heel wat minder comfortabel om te filmen dan de Hermitage of de straten van Berlijn. Zo klauteren we, samen met de protagonisten, op een gammel laddertje uit de loopgraven, wringen ons door de prikkeldraad en kruipen we door de modder langs de rottende kadavers van mens en dier.

Deze ‘war to end all wars‘ eiste immers 8,5 miljoen mensenlevens en bijna even veel paarden: de kans dat je bij het struikelen terecht komt in de ingewanden van een kadaver, is dus reëel. Overleven we een instortende loopgracht, de kogels van Duitse scherpschutters, een neerstortend vliegtuig en een sprong in een ijskoude rivier? Wordt het een ‘last minute rescue‘ of een roem- en zinloze ‘charge of the light brigade‘?

‘Passchendaele’

Geïnspireerd door de verhalen van Sam Mendes’ grootvader die het allemaal beleefde in het Belgische Passendale, is dit relaas, verplaatst naar Frankrijk, doordrongen van WO I-iconografie: loopgraven, kraterlandschappen, gasaanvallen en shell-shocked  soldaten die wezenloos voor zich uitstaren. ‘De grootste waanzin ooit van het blanke ras,’ noemde de Duitse Grootadmiraal Alfred von Tirpitz deze uitputtende oorlog. Een bloedoffer aan de oorlogsgoden.

1917 draait rond één handeling, op één plaats, binnen de 24 uur: de klassieke eenheid van handeling, plaats en tijd. Niet toevallig is 6 april 1917 een Goede Vrijdag, de dag dat de kruisiging van Christus wordt herdacht, ‘Goede’ omdat christenen geloven dat Jezus’ vrijwillige dood een verzoening is, een offer. Komt daar nog bij dat 6 april 1917 ook de dag is dat de Amerikaanse president Wilson de oorlogsverklaring aan Duitsland ondertekende en zo vers kanonnenvlees leverde waarbij bijna 120.000 Amerikaanse rekruten het leven lieten. Gerekend per vierkante meter terreinwinst, de duurst betaalde grond ooit. Kubricks Paths of Glory  (1957) portretteerde de Franse generaals die deze absurde aanvalsbevelen gaven dan ook terecht als een bende ambitieuze, scrupuleloze sadisten.

Dit antimilitarisme vind je niet terug in Sam Mendes’ 1917. Zijn Golfoorlogfilm Jarhead  (2005) gaat over schietgrage mariniers die totaal gefrustreerd raken omdat ze geen enkel schot kunnen lossen. 1917  is net het tegenovergestelde: Blake en Schofield moeten zich onder permanente dreiging een weg banen naar hun einddoel. De twee worden vertolkt door onbekende acteurs terwijl de grote sterren als Colin Firth, Mark Strong en Benedict Cumberbatch, altijd eerst op de rug gefilmd, cameo’s spelen. Geen sprake van heldenverheerlijking, enkel de rauwheid van het strijdtoneel.

Geen diepgang

En toch mist 1917  net als die andere overlevingsfilm Dunkirk  (2017) emotionele diepgang. Ook in Christopher Nolans film willen we als kijker mee ontsnappen uit het Duinkerke van de Tweede Wereldoorlog. Beide films zijn een festijn voor oog en oor, schitterend gefotografeerd maar met een misplaatst superioriteitsgevoel van ‘Britishness’ en een erg ongenuanceerd vijandsbeeld.

Terwijl weerloze Britse soldaten door laffe Duitse piloten worden beschoten op het strand van Duinkerke, kunnen ze toch met de hulp van Engelse boten het Europese continent verlaten. Een duidelijke brexitmetafoor! In 1917  lijkt het wel alsof men Rudyard Kiplings uitspraak voor ogen had: ‘There are only two divisions in the world today – human beings and Germans.’

En inderdaad, de Duitsers, steevast ‘Huns’ of ‘Boches’ genoemd, zijn laf door een valstrik te plannen en vals; zoals de piloot die door een Brit gered wordt en hem vervolgens neersteekt. Tijdens de bijzonder feeërieke nachtsequens gebruikt een Feldwebel zijn veldfles om zich stomdronken te zuipen, terwijl Schofield de melk in zijn drinkbus aan een Frans kindje geeft. In Frantz  (2016) toont François Ozon hoe je een ‘vijand’ wel respectvol portretteert.

War poets

Wanneer Blake en Schofield hun opdracht krijgen van generaal Erinmore citeert ook hij uit Rudyard Kipling, fel voorstander van Brits imperialisme. Deze keer uit The Winners: ‘Down to Gehenna or up to the Throne, He travels the fastest who travels alone.’ Geen groter contrast dan dat met de antioorlogspoëzie van ‘war poet’ Siegfried Sassoon tijdens de Groote Oorlog. Het is zijn ironische, sardonische toon die ik mis in 1917.

In Sassoons kort satirisch gedicht The General (1918) spot hij met de incompetentie van de legerleiding: de generaal en de twee soldaten Harry en Jack uit het gedicht hebben heel wat gemeen met Erinmore, Blake en Schofield uit de film. Oordeel zelf:

‘Good-morning, good-morning!’ the General said
When we met him last week on our way to the line.
Now the soldiers he smiled at are most of ‘em dead,
And we’re cursing his staff for incompetent swine.
“He’s a cheery old card”, grunted Harry to Jack
As they slogged up to Arras with rifle and pack. 

But he did for them both by his plan of attack.’