Alle kunst is propaganda

‘Toen de nazi’s België innamen, was dat niet zoals ik het op school had geleerd. Ze namen levens, natuurlijk, maar ze namen ook onze woorden en gedachten af. Le Soir was een van de eerste slachtoffers. Le Soir Volé noemden de Belgen het, want de Duitsers stalen de belangrijkste krant in het land en veranderden hem in een goedkope propagandaspreekbuis. (…) Ze wisten de grens tussen zin en onzin uit.’

De Amerikaanse auteur E.R.Ramzipoor studeerde politieke wetenschappen aan de universiteit van Berkeley en werd dra gefascineerd door de clandestiene pers in de Tweede Wereldoorlog. Zo kwam zij een vergeten verhaal van een Brusselse verzetskrant op het spoor, die onder het oog van de Duitse bezetter erin slaagde een satirische versie van Le Soir te drukken en te distribueren: Le Faux Soir.

Leesplezier

Dit boek biedt je enorm veel leesplezier. Kijk, ik begin meteen met mijn eindoordeel. Het speelt zich af in Brussel, Anderlecht , Edingen. Gebaseerd op historische feiten. U leest het overigens hier in het Brussels Archief. De verhaallijn is intrigerend en bij momenten ontroerend. De markante personages zijn fascinerend. Vele volzinnen zijn verrassend en lees je voor het plezier twee keer. Vrije woorden: een geweldig debuut.

Het verhaal

‘Toen de goede koning Leopold ons land als een verbrokkeld pakketje uit zijn zak haalde en het overhandigde als geld voor snoep, vaardigden de Duitsers een sommatie uit. Elke krantenredacteur in het land moest naar een vergadering komen om de ’toekomst van hun nobele beroep’ te bespreken. Bij aankomst werden ze naar een balzaal begeleid en doodgeschoten.‘

Een vijftal merkwaardige  personen — leden van verzetsgroep le Front de l’Indépendance (Onafhankelijkheidsfront, OF), die een eigen krant uitgeven — worden door de SS gearresteerd en gerecruteerd om nazi-propaganda te schrijven in de toen ook al bestaande krant La Libre Belgique.  De personages zijn op zich boeiend gemodelleerd: een twaalfjarige straatrat, een clandestiene schrijver, een smokkelaarster, een schimmige saboteur en de te veel wetende professor — allemaal buitenbeentjes, op verschillende manieren.

Om een gewisse doodstraf te ontlopen stemmen zij in met de Gestapo-eis, maar vatten tegelijk het plan op om tegelijkertijd ondergronds een satirische Le Soir te maken, een spotprent als krant die de nazi-bezetter in zijn hemd zou zetten. Als ze die krant maken, betékent hun dood tenminste iets, menen ze. Sterven voor een grap — het heeft wel iets.

Immers: ‘Zonder de bezetting zou België op 11 november de Duitse nederlaag in de Grote Oorlog vieren. We gaan die toch vieren, door op die dag een nepexemplaar van Le Soir uit te geven. Hij zal er net zo uitzien als de gewone Le Soir, de gebruikelijke collaborateurstroep, totdat je hem begint te lezen. Dan, mijn God, dan zijn er grappen, woordspelingen, alles wat we kunnen bedenken, allemaal in de stem van Le Soir.’

‘De mensen verliezen de hoop. Als we de nazi’s kunnen kleineren, al is het maar een dag — verdomd, al is het maar een uur — dan zal dat de mensen herinneren dat we ze al eerder hebben verslagen.’ Le Faux Soir — het woordje ‘faux’ zat daar als een elegante indringer in bed van een echtpaar.’

Achttien dagen

Ramzipoor beschrijft minutieus elke dag, haast elk uur, de voorbereidingen die de helden treffen: ze hebben achttien dagen tijd… En dat onder het oog van de Duitse topman van boekverbrandingen, Gruppenführer August Wolff, leider van het ministerie van Perceptiebeheer. Het lijkt wel orwelliaanse newspeak. ‘We vechten oorlogen uit met kogels en geweren, maar we winnen of verliezen ze met propaganda.’ Of: ‘Woorden waren de regen die alle dingen bewaterden.’

Ook al berust dit verhaal op waar gebeurde feiten, het is geen non-fictieboek maar een roman, met alle bestanddelen van het genre. Haast vanzelfsprekend ontstaan er intriges, verraad, de ene wantrouwt de andere, nog een andere wil zijn hachje redden ten koste van anderen, en er is een ontroerend liefdesverhaal tussen twee vrouwen. Maar de hoofdlijn blijft spectaculair: hoe ze onder het alziend oog van de gestapo er spitsvondig in slagen om aan geld, vellen papier en inkt geraken.

Een literaire buikspreker

Ramzipoor gaf dit boek de titel The Ventriloquists. Daarmee geeft ze aan dat het echte hoofdpersonage ene David Spiegelman is, die als jongetje buikspreker wou worden. Hij ontdekte echter snel zijn andere gave, met name het onberispelijk nabootsen van andermans geschrift. Een buikspreker van het geschreven woord als het ware, een literaire ventriloquist. Alleen al daarom wordt Spiegelman — homoseksueel en jood — geduld door de Gestapo. De gewiekste Gruppenführer Wolff ontdekt al gauw de ongebreidelde mogelijkheden: via valselijk opgestelde brieven en documenten worden honderden burgers beticht van wandaden. En dus opgepakt en gevangen gezet. ‘Ausradiert’.

Spiegelman probeert als een ware buikspreker vriend te worden met zijn pop, maar lijdt snel onder gewetenswroeging en wil ook iets goedmaken door zijn satirische teksten aan te bieden aan de verzetslieden van Le Faux Soir. Hoe dat verder afloopt leest u in het boek.

Iedereen is van de wereld

Uiteindelijk gaat het hele verhaal over mensen die beseften dat de wereld inderdaad van hen was, schrijft Ramzipoor in haar nawoord. Het was de moeite waard om hun leven te wagen voor een grap die nog nooit was verteld. ‘De wereld is van ons als wij opstaan en ervoor zorgen dat het zo is.’…

‘Het was mooi en u verbrandde het, zei Lada Tarcovitsj: de hele nazigeschiedenis in één zin.’

Nawoord

Journalist Marc Aubrion — de geniale bedenker van het hele plan werd op 13 maart 1944 gearresteerd. Hij werd ter dood veroordeeld maar zijn straf werd omgezet in 15 jaar gevangenisstraf. Aubrion werd gedeporteerd naar een concentratiekamp in Bayreuth, waar hij op 14 april 1944 door de Amerikanen bevrijd werd. Hij heeft er zijn hele leven lang de fysieke gevolgen van gedragen. Ferdinand Wellens, drukker van Le Faux Soir werd eveneens opgepakt. Hij stierf op 28 februari 1945 in een concentratiekamp.