Crash: het betere auto-erotische werk

Bij het zien van Crash (1996) voelen we ons een beetje zoals de verbouwereerde autoverkoper in de film die merkt hoe een jonge vrouw probeert plaats te nemen achter het stuur van een toonzaalauto. De man weet niet goed hoe hij zich moet gedragen wanneer de in minirok geklede, zwaar kreupele dame met beide benen in beugels, per se in de cabriolet wil kruipen.

Hij wil wel helpen maar haar metalen harnas scheurt de lederen zitting. Haar rokje wordt zover opgetild dat niet alleen haar vulva-achtig litteken maar ook haar slipje zichtbaar wordt. Om zeker te weten of ook het lichaamsdeel in beeld komt dat door Gustave Courbet ooit als De oorsprong van de wereld werd geschilderd, zullen we nu, 24 jaar later, de gerestaureerde 4K-versie moeten bekijken.

Walgelijk, verdorven en pervers

Zoals die arme verkoper in Cronenbergs cultklassieker worden ook wij ongewild voyeurs van een vreemdsoortig en bizar spektakel. Er resten ons drie mogelijkheden. We ondergaan dit gelaten, we kicken op dit seksueel opwindend gebeuren of we vinden het onsmakelijk degoutant en lopen er zo snel mogelijk van weg.

Dat was precies wat er bij de wereldpremière van de film op het Cannes filmfestival van 1996 gebeurde. De gerespecteerde filmrecensent Alexander Walker van de London Evening Standard noemde het ‘door en door verdorven’ pornografie. De Daily Mail had het over een film die zelfs voor een liberale maatschappij veel te ver ging. De Telegraph omschreef de film met drie adjectieven ‘disgusting, depraved and debauched’. Ook aan de andere kant van de oceaan was men gechoqueerd: Ted Turner bekeek het samen met zijn voormalige echtgenote Jane Fonda en was ‘not amused’. Crash was trash!

Moed, durf en originaliteit

Francis Ford Coppola, toen voorzitter van de 49ste Cannes jury, vond het ook maar niets, maar andere juryleden, o.a. Cronenbergs Canadese landgenoot Atom Egoyan, bekroonden Crash met de speciale juryprijs voor moed, durf en originaliteit. Drie jaar later kent Cronenberg als voorzitter van de 52ste Cannes jury om gelijkaardige redenen de Gouden Palm toe aan Rosetta van de broers Dardenne.

De Amerikaanse filmcriticus Jonathan Rosenbaum had het juist voor toen hij Crash beschreef als ‘even uitgepuurd als de films van Robert Bresson,’ wiens minimalistische films altijd over de duistere kant van de menselijke natuur gaan.

Minimalistisch

Volgens de Franse cineast Bresson ligt de emotie van een film immers in de manier van filmen en monteren en niet in het acteren. Bresson noemde zijn acteurs ‘modellen’ die je zelf kan boetseren en die eerder citeren dan acteren, zonder ook maar het minste spoor van emoties te vertonen.

Ook in Crash lopen de nochtans bekende acteurs als robots door het beeld. Hun emotie- en expressieloze acteerwerk staat haaks op alles wat ze in hun vorige films hebben getoond: James Spader in Sex, Lies, and Videotape (1989) en Holly Hunter als de dove Ada in The Piano (1993).

Voor Deborah Kara Unger was Crash dé doorbraakfilm waarmee ze een plaatsje veroverde tussen de ‘icy cold’ Hitchcock-blondines. Atom Egoyans fetisjacteur Elias Koteas vertolkt de rol van Vaughan, de ‘meest huiveringwekkende visionair’ uit Cronenbergs oeuvre.

Zoals vele Cronenbergfilms speelt ook Crash zich af in Toronto, maar dan opvallend sober gefilmd, een minimalistisch vormgegeven, anonieme, betonnen stad.

Verleggen van seksuele grenzen

Ook de plot is minimalistisch: Catherine (Deborah Kara Unger) en James Ballard (James Spader) hebben een open huwelijk. Beiden experimenteren met andere partners en vertellen elkaar dan ’s avonds of ze ervan genoten hebben.

Bevredigend is het echter niet, tot James een dodelijk verkeersongeluk veroorzaakt. Hij voelt zich daarbij seksueel aangetrokken tot Dr. Helen Remington (Holly Hunter), de weduwe van het slachtoffer. Via Helen komt hij in contact met Vaughan (Elias Koteas), een autowrakfetisjist die kickt op de geur van sperma, benzine en koelvloeistof in het verwrongen staal. Als hobby recreëert hij beruchte auto-ongevallen zoals die van James Dean en Jayne Mansfield.

Catherine, James, Helen en Vaughan vormen nu een panseksuele ‘ménage à quatre’ met als drijvende kracht Vaughan, terwijl Gabrielle (Rosanna Arquette) met haar metalen beugels haar lichaam aan het modelleren is via state-of-the-art-technologie. Gelukkiger worden die vijf personages echter niet met het verleggen van hun seksuele grenzen.

Vrijwel uniek

Crash is een aaneenschakeling van seksscènes die steeds perverser van aard worden. Zo kun je het flinterdunne verhaal ontsproten aan het brein van de Britse schrijver J(ames) G(raham) Ballard (1930–2009) samenvatten. Dat hij zijn hoofdpersonage ook James Ballard noemt, is wel opmerkelijk.

Bij ons is Ballard vooral bekend voor zijn autobiografische roman Empire Of The Sun (1984) door Steven Spielberg twee jaar later verfilmd met Christian Bale als de jonge Jamie Ballard. Wanneer de Japanners Shanghai binnenvallen in 1941 wordt hij gescheiden van zijn ouders en komt hij in een Japans interneringskamp terecht. Wat de jongen dan hoort bij het afscheid van zijn vader, is wat de meeste jongeren gehoord hebben tijdens de coronacrisis: ‘Jamie, there’ll be no more school, not for a very long time.’

Niet echt representatief voor het werk van deze Britse schrijver die zijn reputatie vooral dankt aan zijn apocalyptische sciencefictionromans en zijn magisch realistische verhalen. De Franse socioloog en postmoderne filosoof Jean Baudrillard was een van de eerste denkers die geïntrigeerd raakte door Ballard en die zijn roman Crash (1973) vrijwel uniek in het sciencefictiongenre noemde.

Parafiele stoornis

In wezen gaat het in de roman over een parafiele stoornis. Parafilie is een term uit de psychiatrie voor een groep seksuele afwijkingen waarbij een gewoon erotisch contact niet meer volstaat om seksueel opgewonden te geraken. Er is sprake van een parafiele stoornis wanneer iemand schade aan andere personen toebrengt. Met je eigen racewagen de bumper van je geliefdes cabriolet eraf botsen, louter en alleen als erotiserend voorspel, is een sprekend voorbeeld.

Canada’s bloedbaron

Dat het 23 jaar duurde om Crash te verfilmen, zal wel niemand verwonderen. Dat die eer te beurt viel aan Cronenberg lag voor de hand. Niet toevallig noemt men hem Canada’s bloedbaron en grondlegger van het body horrorgenre, gespecialiseerd in ‘Showing the unshowable, speaking the unspeakable.’ Regisseur van twintig controversiële, sombere films waarin hij dikwijls het psychische verval combineert met het lichamelijke, steeds stijlvol gefilmd, meestal met een excellente soundtrack van vaste medewerker Howard Shore.

Verontrustende, bizarre beelden

Wie Cronenberg zegt, haalt zich steevast verontrustende, bizarre beelden voor de geest. Parasieten die ongecontroleerde seksuele lusten opwekken in Shivers; fallusachtige gezwellen die onder je oksel groeien in Rabid; hoogbegaafde mensen die anderen kunnen scannen en telepatisch via hersengolven hoofden laten exploderen in Scanners.

In Videodrome ziet Max Renn zijn eigen buik veranderen in een organische mondopening waar een Betamax-videoband in past. In The Fly verandert Seth Brundle langzaamaan in een hybride-wezen, een kruising tussen een mens en een vlieg, de Brundle-vlieg.

En in het onverfilmbaar geachte boek van William S. Burroughs, Naked Lunch, verandert een typemachine in een pratende kakkerlak. Volgens collega-regisseur John Carpenter allemaal cultfavorieten in het horror-circuit.

Walgelijk

Walgelijk is een adjectief dat vaak in de kritiek op Cronenbergs films terugkeert. Voor de meesten van ons is de binnenkant van ons lichaam het meest weerzinwekkende dat er bestaat. ‘Ik heb het altijd een heel raar verschijnsel gevonden: neem nu de mooiste vrouw ter wereld, en je snijdt haar open en het wordt afschuwelijk. Ik heb nooit goed begrepen waarom deze esthetische normen enkel voor de buitenkant gelden.’

Misschien een volgende keer

Crash een aanrader? Niet voor pornoliefhebbers, die zullen ontgoocheld zijn omdat er niet meer te zien is. Niet voor de negen Fast and Furious-fans want er komen geen explosies of slow motion-crashes in; uitsluitend boem-pats-patat en smeulend staal.

Wel geschikt voor hen die, zoals Martin Scorsese, vinden dat Cronenbergs beste films ‘het vermogen bezitten om een Jungiaanse cultuurschok te veroorzaken. Zijn films doen denken aan Buñuel en Francis Bacon: Eros en Thanatos.’

Crash heeft een plaats verdiend tussen Buñuels Belle de Jour, Michael Powells Peeping Tom, Pasolini’s Salo en Oshima’s Het rijk der zinnen.

Voor wie de film nu nog steeds niet kan smaken, hier enkele troostende woorden die James Ballard op het einde richt tot zijn gecrashte echtgenote: ‘Misschien een volgende keer, schat.’