De poorten van Europa

Plokhy (°1957) is hoogleraar Oekraïense geschiedenis in Harvard. Hij beschrijft de geschiedenis van zijn land van de Oudheid tot de invasie van de Donbas in 2014, met wat uitlopers tot 2019. De titel verwijst naar de ligging en de invasies, zowel vanuit het oosten als uit het westen. En naar de functie van Oekraïne als brug tussen Azië en Europa. 

Kozakken

Hij begint bij Herodotus (5de eeuw v.C.). Die schreef over de Scythen en de Griekse kolonies aan de Zwarte Zee. Later kwamen de Romeinen, Sarmaten, Goten, Hunnen, Slaven (6de eeuw), Avaren, Bulgaren, Chazaren en de Vikingen. Die stichtten in de 9de eeuw Kiev-Roes. In 1240 kwam er een einde aan Kiev-Roes. De Mongolen plunderden toen het land. In Oekraïne duurde hun overheersing tot circa 1350. Toen werden Polen en Litouwen delen de baas. In Rusland overheersten de Mongolen tot 1476. In 1478 werd het kanaat van de Krim een vazalstaat van het Ottomaanse rijk. Krimtataren haalden 1,5 à 3 miljoen Oekraïners en Russen als slaven naar het Ottomaanse rijk.

In 1492 werd er voor het eerst melding gemaakt van de Kozakken en werd het woord ‘Oekraïne’ voor het eerst gebruikt als ‘grensgebied’. De Kozakken leefden van visvangst, jacht en overvallen op kooplieden. Tussen 1600 en 1650 waren er zeven opstanden van Kozakken tegen de Poolse staat. Hun opstand van 1648 onder leiding van Bohdan Chmelnytsky zorgde tijdelijk voor een Kozakkenstaat, de basis van het moderne Oekraïne. Met de hulp van de Tataren versloegen ze de Polen. Ze vermoordden toen ook 14 à 20.000 Joden plus Poolse edelen en katholieke priesters. Maar in 1651 werden de Kozakken verslagen. Gevolg: in 1654 zwoer Chmelnytsky trouw aan tsaar Aleksej. Hij werd de nieuwe soeverein van Oekraïne.

Plokhy ontkent de Russische versie dat dit de hereniging van twee broedervolkeren was. Er werd toen nog niet in etnische zin gedacht. De twee partijen hadden tolken nodig om elkaar te verstaan. In vier eeuwen waren er immers te sterke taalverschillen ontstaan. In 1667 werd de Kozakkenstaat verdeeld onder Moskovië en Polen. De Dnipro werd de grens. Die scheiding had vergaande gevolgen voor de identiteit en cultuur van Oekraïne.

Opstand

In 1708 kwamen de kozakken onder leiding van Mazepa in opstand tegen Peter de Grote. Ze werden echter verslagen in Poltava (1709). Hun autonomie werd verder ingeperkt. Catharina verdeelde Polen onder drie verlichte despoten. Het Oekraïense volkslied uit 1862 begon zoals het Poolse van 1797: ‘Nog is Oekraïne niet verloren’. In de 19de eeuw ontstond ook het Oekraïense nationalisme. Sjevtsjenko werd de nationale dichter. In 1847 werd hij veroordeeld tot 10 jaar legerdienst met schrijfverbod. In 1863 volgde een verbod op publicaties in het Oekraïens en in 1876 ook op toneel en liederen. In 1870 richtte John Hughes uit Wales een fabriek op in Donetsk. Hiermee begon de industrialisatie van de Donbas. Plokhy weet niet dat er in die Donbas 15.000 Belgen werkten tot 1918.

De revolutie van 1905 vond ook plaats in Oekraïne. Er werd gestaakt, boeren plunderden, matrozen kwamen in opstand op de pantserkruiser Potjomkin. De Februarirevolutie van 1917 gaf de Oekraïners de kans om een autonome republiek op te richten. In maart 1918 riepen ze hun onafhankelijkheid uit. Maar in 1920 maakten de bolsjewieken hier een einde aan. In 1921 werd het een Sovjetrepubliek. 80% van de 30 miljoen inwoners waren Oekraïners, maar in de communistische partij van Oekraïne hadden de Russen met 53% de meerderheid. De Oekraïense taal kreeg meer kansen, tot Stalin vanaf 1929 ingreep met massa-arrestaties en executies van Oekraïense intellectuelen.

Massasterfte

In 1929-1933 dwong hij de boeren tot collectivisatie: in 1933 hadden ze enkel nog gras om te eten. 4 miljoen mensen — 10% van de bevolking — stierven van de honger. Stalin maakte ook een einde aan de Oekraïnisering. Hij degradeerde de autonome republiek tot een provincie van de Sovjetunie. Tijdens de zuiveringen van 1937-38 werden nog eens 270.000 mensen in Oekraïne gearresteerd. Bijna de helft daarvan werd geëxecuteerd.

Tijdens WO II verloor het land nog eens 7 miljoen mensen, of 16% van de bevolking. Veel Oekraïners hadden de Duitsers verwelkomd. Ze werden echter snel ontgoocheld: Bandera en twee van zijn broers werden opgesloten in concentratiekampen. Bijna 1 miljoen Joden werden in Oekraïne ter plaatse doodgeschoten. Van hen bijna 300.000 in Odessa en andere gebieden die door Roemenië bezet werden. 2,2 miljoen Oekraïners werden naar Duitsland gebracht voor dwangarbeid. Ze vormden bijna 80% van de ‘Ostarbeiter’. Wie overleefde, werd in 1945 naar Sovjetkampen gestuurd. 7 miljoen Oekraïners vochten in het Rode Leger, 15 à 20 procent van het totaal. Op 6 november 1943 heroverden de Russen een intact Kiev. Er was nog één Jood in leven.

In 1945 werden Oekraïne en Belarus lid van de VN, wat hun nieuwe westgrenzen legitimeerde. 780.000 Polen werden uit Oekraïne gedeporteerd naar voormalige Duitse gebieden en evenveel uit Belarus en Litouwen. 256.000 Oekraïners werden uit West-Oekraïne naar Siberië gedeporteerd wegens ‘te nationalistisch’. Het grondgebied van Oekraïne was wel met 15% uitgebreid in 1939-1945. Maar 10 van de 36 miljoen Oekraïners had geen huis meer. In de dorpen heerste ook weer hongersnood. Daardoor stierven bijna 1 miljoen mensen. De schuld lag weer bij Stalin. Die bleef immers het graan opeisen voor de herindustrialisatie en voor de bezette landen van Oost-Europa.

Onafhankelijkheid

Chroesjtsjov beloonde zijn Oekraïense vrienden Brezjnev, Podgorny en anderen met topfuncties in Kiev en Moskou. Hij droeg ook de Krim over aan Oekraïne. Om geografische en economische redenen, niet om historische. Oekraïne moest de verarmde Krim er weer bovenop helpen. Na zijn destalinisatietoespraak werden 300.000 Oekraïners gerehabiliteerd en tienduizenden vrijgelaten uit de goelag. Chroesjtsjov ontketende wel een antireligieuze campagne. Daarbij werden duizenden kerken, moskeeën en synagogen gesloten. Hij liet waterkrachtcentrales aanleggen op de Dnipro. Hij liet ook de grootste rakettenfabriek van Europa bouwen in Dnipropetrovsk. En de Oekraïner Popovytsj mocht twee keer mee in de ruimte. Maar de bevolking bleef honger lijden en de winkels waren leeg. In 1965 kwam er een einde aan de dooi: de schrijvers Sinjavski en Daniel werden veroordeeld tot dwangarbeid en overal werden intellectuelen gearresteerd. 

Na de dood van Brezjnev verdwenen de Oekraïners uit de top. Bovendien vond in april 1986 de ontploffing van Tsjernobyl plaats. De straling was 500 keer die van de A-bommen op Hiroshima. De Oekraïense leiders mochten hun bevolking niet informeren over de gevolgen voor de gezondheid. Gorbatsjov beval ook dat de 1-mei-parade moest doorgaan. Volgens Plokhy heeft die ramp de inwoners wakker geschud. In 1989 werd immers een vereniging opgericht om de taal en geschiedenis te promoten. 73% van de 51 miljoen waren Oekraïners, maar 60% van hen sprak Russisch.

In 1989-1990 werd de katholieke kerk opnieuw gelegaliseerd. Kravtsjoek werd de nieuwe leider. Op 1 augustus 1991 pleitte Bush er in het Oekraïense parlement voor om bij de Sovjetunie te blijven. Maar na de coup in Moskou (19 augustus) stemde het parlement voor onafhankelijkheid met 346 voor, 5 onthoudingen en 2 tegen! Op 1 december stemde ook 90% van de bevolking voor onafhankelijkheid.

Economische crisis

Op 8 december 1991 werd de Sovjetunie ontbonden. In 1994 gaf Oekraïne zijn kernwapens aan Rusland, in ruil voor garanties van Rusland, de VS en Groot-Brittannië. In 1997 tekende Rusland een verdrag dat de territoriale integriteit van zijn buurland waarborgde. De jaren 90 waren echter rampzalig voor de Oekraïense economie. De industriële productie daalde met 48%, het bbp met 60%. Velen emigreerden, onder anderen 78% van de Joden. Hun aantal nam af van 487.000 tot 105.000.

Vanaf 2000 begon het economisch herstel, vaak onder leiding van oligarchen en met dank aan premier Joesjtsjenko. Die werd vergiftigd met dioxine. Uiteindelijk werd hij echter tot president verkozen met 52%. Het bbp verdubbelde wel. In 2008 was het weer hoger dan in 1990. Maar de corruptie bleef. Joesjtsjenko maakte ruzie met premier Timosjenko en Oekraïne verzeilde in een crisis. In 2010 werd Janoekovitsj president. Hij zette samen met zijn familie 70 miljard dollar op buitenlandse rekeningen.

Hervormingen?

In november 2013 weigerde hij het associatieverdrag met de EU te tekenen. Dit leidde tot een nieuwe revolutie van november 2013 tot februari 2014. De massa eiste hervormingen, een einde aan de corruptie, betere banden met de EU, geen Russische controle. Meer dan 100 demonstranten werden doodgeschoten. Op 21 februari vluchtte Janoekovitsj naar Rusland. Op 26 februari hechtte Poetin de Krim aan. Een nep-referendum bevestigde dat. Vanaf april 2014 begonnen de Russen de Donbas te destabiliseren en werden de volksrepublieken uitgeroepen. De separatisten kregen Russische raketten. Daarmee schoten ze op 17 juli 2014 een vliegtuig neer. Gevolg: 298 doden, vooral Nederlanders. De Minsk-akkoorden van september 2014 en februari 2015 zorgden niet voor vrede. 

Tussen 2013 en 2018 daalde de export naar Rusland van 26 naar 12%. Die naar de EU steeg van 28 naar 40%. Vanaf 2017 kon men zonder visum naar de EU reizen. Dat gebeurde in 3 jaar tijd 49 miljoen keer. Het verlies van de Donbas en van de Krim was een zware slag voor de economie. In 2014 kromp het bbp met 6,6%, in 2015 met 10%. 2 miljoen Oekraïners emigreerden. Het vermogen van de rijkste 100 viel tussen 2013 en 2018 terug van 52 naar 20% van het bbp. Dat van de rijkste 10 van 29 naar 10%.

In 2019 beloofde de nieuwe president Zelensky een einde aan de oorlog, de armoede en de corruptie. Maar de rechtbanken werkten hem tegen. En de oorlog van Poetin nog meer.
Het boek eindigt met een uitgebreide chronologie, een nuttige ‘wie is wie’, een woordenlijstje en een personenregister.

Beoordeling

Dit is een bijzonder uitvoerig overzicht van de Oekraïense geschiedenis. Het is uitgebreider dan de boeken van Marc Jansen en van Iaroslav Lebedynsky. Plokhy is zeer deskundig, soms kritisch, maar af en toe toont hij te veel sympathie voor de Kozakken en de Oekraïners in het algemeen. Voor ‘helden’ zoals Bandera had hij kritischer mogen zijn.

Hij is ook goed op de hoogte van de politiek en de economie. Toch toont hij onvoldoende de taalkundige en de politieke redenen waarom de Donbas zich losmaakte. Soms is de inhoud ook moeilijk, bijvoorbeeld wanneer hij het heeft over de diverse orthodoxe kerken. Hij beklemtoont de eigen identiteit van de Oekraïners t.o.v. de Russen.

Er staan ook veel details in die enkel de Oekraïners interesseren. Geregeld toont hij aan dat de Russen de geschiedenis in hun voordeel interpreteren en dat Oekraïne historisch niet bij Rusland hoort. De ‘verdeeldheid’ in Oekraïne heeft ook historische wortels: in de 18de eeuw werd het bestuurd vanuit Rusland, Polen, Oostenrijk en het Ottomaanse rijk. De oorlogen van 2014-2022 en van 2022 en verder hebben de bevolking dichter bij elkaar gebracht, over de godsdiensten en talen heen. Een kleine troost, dus.