Milete: kleine havenstad die groeide tot bakermat van de wetenschap

Milete was in de oudheid een Griekse havenstad in Klein-Azië, nu is het een ruïne bij het dorp Balat in West-Turkije. Van de achtste tot zesde eeuw v.C. was het een centrum van wetenschap, cultuur en handel. Talloze bekende filosofen vonden er hun thuis. Hans Dijkhuis schreef er een boek over.

Hans Dijkhuis beschrijft op magistrale wijze de geschiedenis en de prestaties van de eerste wetenschappers ooit. Hij toont aan dat de Ionische natuurfilosofen als eersten het mythologische denken vervingen door rationele verklaringen. Zo werd de grondslag van onze Europese cultuur gelegd.

Belangrijke denkers

Verschillende denkers spraken elkaar al vroeg tegen. Het Milesische alfabet uit de achtste eeuw v.C. werd in 403 v.C. overgenomen door Athene en vormde zo het standaardalfabet. De beroemdste Milesiër was Thales (624-545 v.C.). Hij was de eerste die streefde naar theoretische kennis en niet naar  praktische toepassingen. Thales beweerde dat het heelal ontstaan was uit water, waarop de (platte) aarde drijft. Een onderwereld was er volgens hem niet.

Anaximandros van Milete (610-545) was kosmoloog, natuurkundige, bioloog en geograaf. Hij dacht dat de kosmos de vorm heeft van een bol en dat de zon en de maan rond de aarde draaiden. Volgens hem was het oneindige, het onbeperkte, de oorsprong van alles en niet de elementen water, vuur en lucht zoals andere wetenschappers toen dachten. Anaximenes (585-526 ) beweerde dan weer dat de aarde ontstaan is uit lucht en dat uit de aarde de zon en de maan waren voortgekomen.

De basis voor kritische discussie — de kern van de wetenschap — was gelegd. Natuurverschijnselen verklaarden de heren niet meer als het werk van de goden.

Natuurfilosofie

Van die ‘natuurfilosofen’ is helaas geen enkel werk integraal bewaard gebleven. Hun ideeën werden geschreven op vergankelijk papyrus. Hans Dijkhuis legt de oorzaak daarvan bij de invloed van het christendom, maar de christelijke monniken hebben verschillende andere ‘heidense’ teksten gekopieerd. Dat de teksten op vergankelijk papyrus werden geschreven, was dus gewoon toeval.

Later werd Hekataios van Milete bekend. Hij is de vader van de geografie en samen met Anaximandros de grondlegger van de cartografie. Herodotos (485-425 v.C.)  uit Halikarnassos, 50 kilometer ten zuiden van Milete, legde dan weer de basis voor de geschiedschrijving. Aan slimme wetenschappers had Milete dus geen gebrek.

Intellectueel en artistiek centrum

De Griekse stad werd in 494 v.C. verwoest door de Perzen, om uiteindelijk weer in handen van de Grieken te belanden. Milete werd weer opgebouwd, maar speelde geen belangrijke rol meer want haar opvolger stond al klaar. Athene werd in de 5de eeuw het intellectuele en artistieke centrum van de Grieken. Drie Milesiërs speelden er een belangrijke rol: Hippodamos als stedenbouwer en aanlegger van de haven van Piraeus, Aspasia als voorbeeld van emancipatie en ontwikkeling en Timotheos als dichter en muzikaal vernieuwer.

De natuurfilosofie werd er ingevoerd door Anaxagoras van Klazomenai. Later hadden de beroemde filosofen Socrates en Plato kritiek op die natuurfilosofen: zij vonden dat een goddelijk plan de grondslag van de wereld is en dat de zon, de maan, de sterren en de aarde ook het werk zijn van de goden.

Door de natuurfilosofen kwam de godsdienst in gevaar. Socrates vond daarom dat kennis enkel zinvol was als ze in de praktijk kon toegepast worden: astronomie moest enkel dienen om het uur, de maand en het jaar te bepalen, niet om de omlooptijd van de planeten te berekenen. Hij en zijn aanhangers zetten een nieuwe beweging op: de sofistiek.

Normen en waarden

Sokrates en de sofisten richtten zich op het menselijke gedrag, op morele normen en waarden. Hij introduceerde niet enkel het inductief redeneren, maar ook de ethiek of moraalfilosofie. Aristoteles — die samen met Plato en Socrates wordt beschouwd als een van de invloedrijkste filosofen uit de westerse geschiedenis — erfde van de Milesiërs de wetenschappelijke onderzoeksdrang en hij zette hun werk voort.

Na de heerschappij van Alexander de Grote bestond Milete nog duizend jaar. Daarna raakte de stad in verval. In de twaalfde eeuw werd het veroverd door de Turken en in de negentiende eeuw deden Duitse archeologen opgravingen die je nu nog kan bezoeken. Maar de Milesische weetgierigheid wordt vandaag nog steeds toegepast door miljoenen wetenschappers. Je leest er alles over in het boek Milete.

Dijkhuis is goed op de hoogte van de vroege Griekse geschiedenis, literatuur, economie en maatschappij. Hij slaagt erin een moeilijk en soms onduidelijk stuk geschiedenis te ontrafelen en neer te schrijven. Maar een eenvoudig verhaal is het niet. Gelukkig voegde de auteur kaarten, noten, literatuur en registers toe om onduidelijkheden uit de wereld te helpen.