De schipperende mens

Joshua Yaffa is een Amerikaans-Joodse journalist, die van 2012 tot 2017 in Moskou verbleef als correspondent voor The New Yorker en andere kranten. Voor Tussen twee vuren reisde hij door Rusland en interviewde de inwoners, van wie hij er zeven in het boek portretteert. Kernvraag was hoe ze het poetinisme overleven en hoe ze schipperen bij hun ethische keuzes.

De schipperende mens

Het overlevingsmechanisme van de Russen dateert al van de Sovjettijd: de homo sovieticus was tegelijk vindingrijk en passief, wantrouwig en onverschillig. Om succes te kennen in Poetin-Rusland is evenwel meer nodig. Toen de huidige president in 2000 aan de macht kwam, bedacht de Russische socioloog Joeri Levada de term ‘de schipperende mens,’ om het optreden van de gemiddelde Rus te beschrijven. ‘De schipperende mens zoekt naar gaatjes in het systeem en ontduikt de regels,’ zo schreef hij.

Na de teleurstellingen van de jaren ‘90 herstelde Poetin met de hulp van de geheime diensten de macht van de staat. Bijna alles kwam onder zijn controle: tv, oliemaatschappijen, rechtspraak, de orthodoxe kerk, enzovoort. De president kreeg in de peilingen van Levada een waardering van boven de 80%. Ook trotse en briljante Russen zijn ervan overtuigd dat ze hun doelen enkel kunnen bereiken in samenspraak met de staat. Velen proberen dan ook voorzichtig, als het ware tussen twee vuren, hun pad uit te stippelen. Yaffa bespreekt zeven ‘schipperende’ mensen in het moderne Rusland.

Staatstelevisie

Het eerste portret is van Konstantin Ernst, de succesvolle regisseur van Kanaal 1, en die ook de afscheidstoespraak van Jeltsin mocht filmen. Al tijdens Gorbatsjov besprak hij problemen openlijk op tv zoals de corruptie en het falen in Afghanistan, waardoor hij de gemiddelde Rus dwong erover na te denken.

Maar in 1996 zette hij zich met zijn tv-zender volledig in voor de herverkiezing van Jeltsin: hij was staatsdienaar geworden. Vanaf 2000 wierp hij zijn volle gewicht in de schaal voor Poetins informatie- en desinformatiecampagne: blijkbaar had hij al zijn principes overboord gegooid. Ernst maakte de presidentiële shows en mythes steeds indrukwekkender, tot en met de leugens over de Koersk in 2000, de aanslag in Beslan in 2004 en het niet tonen van de protesten van Navalny.

In 2014 mocht hij ook de openings- en slotceremonie van de Olympische Winterspelen regisseren. Tegelijk maakte hij documentaires over onderwerpen die anders niet aan bod kwamen zoals de wandaden van het Stalinisme. Kortom, Ernst is zeer loyaal aan Poetin, en mag als beloning dan ook dingen realiseren die anderen niet kunnen.

Tsjetsjenië

Het tweede personage is de Tsjetsjeense Heda Saratova. De Russen hebben de Tsjetsjenen nooit volledig kunnen onderwerpen. De eerste Tsjetsjeense oorlog (1995-1996) eindigde met een wapenstilstand. De tweede (1999-2009) was zeer wreed en kostte vele doden in beide kampen. Russische troepen pakten willekeurig mensen op en maakten zich schuldig aan marteling. Saratova bezorgde in 1999 beelden van gruweldaden aan Westerse journalisten, waardoor ze haar leven in gevaar bracht.

Toen Tsjetsjeense terroristen aanslagen begonnen te plegen in Russische steden, droeg Poetin de macht over aan Ramzan Kadyrov. Nu heerst in Tsjetsjenië de sharia in plaats van het Russisch recht. Na de moord op Anna Politovskaja (2006) en een andere mensenrechtenactiviste door aanhangers van Kadyrov, concludeerde Saratova dat ze met de man moest samenwerken om iets te verwezenlijken en zelfs gewoon te overleven.

De Islamitische Staat was een probleem voor Tsjetsjenië: tot wel 4 000 Tsjetsjenen sloten zich bij hun rangen aan in Irak of Syrië. Hun vrouwen en kinderen volgden. Kadyrov en Saratova probeerden hen terug te halen, maar slechts deels met succes. Voor de homo’s neemt zij het helaas niet op: ze sluit zich aan bij Kadyrov, die hen laat oppakken en martelen. Soms worden ze gedood door hun eigen familie, die homo’s erger vinden dan terroristen! Saratova besluit: in Tsjetsjenië kun je enkel iets goeds doen als je de kant van de macht kiest.

Orthodoxe kerk

Hartelijker is alvast de relatie tussen patriarch Kirill van Moskou en Poetin. Kerk en staat gingen zelden zo goed samen. In heel de orthodoxe kerk durfde maar één pastoor kritiek te uiten: Pavel Adelgejm uit Pskov. In de Sovjettijd had hij al drie jaar goelag gekregen. In de jaren ‘90 kreeg hij tegenstand van zijn orthodoxe oversten, die hem telkens zijn parochie afpakten en degradeerden. Uiteindelijk werd hij in 2013 vermoord door een zenuwzieke of pseudo-zenuwzieke, die hij in zijn huis had opgevangen.

Krim

De annexatie van de Krim volgde op de Russische vrees dat Oekraïne in 2014 voor het Westen zou kiezen. Eén van de mannen die hier aanvankelijk blij mee was, was Oleg Zoebkov, een Rus die op de Krim grote dierentuinen heeft en zich zorgen maakte om het anti-Russisch karakter van de Maidan-protesten.

Maar de Krim was afhankelijk van Oekraïne voor elektriciteit en water. In 2015 werd de elektriciteit gesaboteerd, zodat de bewoners (en de dierenparken) zonder stroom kwamen te zitten. Oekraïne had ook de toegangswegen afgesloten. Zoebkov kon dus niet langer dagelijks het vlees voor zijn dieren aanvoeren.

Bovendien werd hij gepest door Sergej Aksionov, de leider van de Krim-republiek, en door Poklonskaja, de hoofdofficier van justitie. In één jaar tijd moest hij 157 keer voor een rechter verschijnen. Als hij opnieuw mocht stemmen, zo vertelt hij in het boek, zou hij voor Oekraïne kiezen. Daar kon hij alle problemen oplossen met een knipoog of wat geld, in Rusland zijn de verstikkende regeltjes daarentegen onuitputtelijk.

Yaffa vertelt terloops ook over de Krim-Tataren, die in 1944 door Stalin naar Siberië verbannen werden en die na de annexatie constateerden dat jonge mannen soms verdwenen en gefolterd werden.

Herinnering aan de Stalin-terreur

Zo komt de auteur naadloos bij de vroegere goelagkampen, en meer bepaald Perm-36. In 1988 mocht de laatste gevangene het kamp verlaten en in 1995 opende het museum Perm-36. Waar er in de beginjaren ruimte was voor de wreedheden van het stalinisme openlijk te bespreken, veranderde dit onder Poetin.

Vooral sinds 2014 wordt de Stalin-repressie weer geminimaliseerd, met als argument dat ‘de doelstellingen rechtvaardig waren.’ Gevolg: het Perm-museum moest voortaan aantonen dat ‘de Goelag een wapen was in de strijd tegen de nazi’s.’ Dat klopt natuurlijk niet. De Goelag bestond al tien jaar daarvoor en bleef nog veertig jaar na de oorlog bestaan.

Syrië

Geen enkele bespreking van Poetin in de laatste jaren kan natuurlijk om de Russische interventie in Syrië heen. Deze was niet enkel gericht tegen IS, maar ook tegen milities die Assad omver willen werpen. Rusland wil weer een belangrijke speler worden in het Midden-Oosten en in de wereld en ziet Syrië daarvoor als een uitstekend platform.

Elizaveta Glinka, een idealistische arts, organiseerde humanitaire missies naar beide gebieden en kreeg daarvoor een prijs uit de handen van de president zelf. Zowel zij als Michail Fedotov, de voorzitter van de Mensenrechtenraad van het Kremlin, gebruikten de staat voor hun goede doelen. Ze kregen kritiek van liberale Russen, die hen verweten dat ze zo het regime steunden. Dokter Liza kwam helaas in 2016 om het leven bij een vliegtuigcrash op weg naar Syrië.

Cultuur

Ook de culturele wereld kan niet zonder de staat: de ruim 600 grote theaters zijn voor 70 % afhankelijk van staatssubsidie. De staat bemoeit zich dan ook met de inhoud, zeker als het naaktscènes zijn of experimentele kunst. Een gunsteling van de staat kan morgen uit de gratie vallen en opgepakt worden ‘wegens fraude’. Regisseurs zoals Serebrennikov en theaterdirecteurs kregen huisarrest ‘wegens verduistering van geld.’

Conclusie

Bij moeilijke morele keuzes zijn er Russen die schipperen en compromissen sluiten met de overheid om hun doelen te bereiken, zo blijkt uit Tussen twee vuren. Yaffa heeft begrip voor hen. De staat is zo machtig, dat je met haar moét samenwerken om iets te veranderen.

De auteur verplicht de lezer na te denken over ethische vragen. De portretten die hij schetst zijn boeiend, maar te lang. Het aantal drukfouten is helaas te groot om ze te citeren. Maar deze details maken het boek niet minder boeiend. Het helpt zeker de politieke cultuur in Rusland beter te begrijpen.