De troost van de wereld

Een bibliotheek. En: belletrie. Althans: méér dan ‘gewoon’ de schone letteren. Woordkunst dus. Dat mag je Janet Skeslien Charles aanrekenen. Een ontdekking!

In deze vreemde tijden waar alleen essentiële reizen ons toegestaan zijn, bladeren we wel eens door reisgidsen. De droom blijft altijd bestaan. Toevallig lees ik in TripAgent deze beschrijving over bibliotheken in Parijs. Deze quote onthoud ik en wil ik de lezer evenmin onthouden: ‘de bibliotheken van Parijs zijn meer dan alleen enorm en gevarieerde verzamelingen boeken — het zijn troosters van geschiedenis, exposities en kunst’. (TripAgent Nettie Castro 2021)

Legendarisch

De American Library, gelegen in het rustige 7de arrondissement, en met uitzicht op de Eiffeltoren, werd na de Eerste wereldoorlog opgericht. Ze werd in de volgende wereldoorlog legendarisch om diverse redenen. Niet alleen telde zij onder haar ‘abonnees’ bekende leden als Gertrude Stein en Ernest Hemingway, zij ‘troostte’ duizenden soldaten aan de frontlinie met het hun opsturen van duizenden boekpakketten. In De bibliotheek van Parijs is er sprake van wel 20.000 boeken die alle ingepakt en verstuurd werden door vrijwillige medewerkers. En dat alles in onzekere oorlogstijden.

‘Bibliotheken zijn longen,’ krabbelde de bibliotheekdirectrice Mrs. Reeds op een vel briefpapier. ‘Boeken zijn de frisse lucht die we inademen om ons hart op gang te houden, om onze fantasie te laten voortbestaan, om hoop levend te houden. Abonnees rekenen op ons voor nieuws, voor een gevoel van saamhorigheid. Soldaten hebben boeken nodig; ze moeten weten dat hun vrienden bij de bibliotheek om hen geven. Ons werk is te belangrijk om er nu mee op te houden.’

‘We geven de studenten wat ze nodig hebben, de burgers de boeken die ze willen en de soldaten wat we kunnen. Want het is belangrijk om standvastig te blijven, om te hopen op een breder georiënteerde bijdrage aan de mensheid.’ Althans dat is de ongetwijfeld geromantiseerde versie die auteur Janet Skeslien Charles eraan vasthecht. Terecht.

Een ándere wereld

Hoofdpersonage Odile Souchet is gek op boeken. Ze wil ontsnappen aan het keurslijf dat vooral haar vader, een strenge politiecommissaris, haar wil opdringen. Door boeken leert zij andere — ook fictieve — mensen kennen. Ze dringt binnen in hun leven. Er gaat een ándere wereld open. Want romans, zegt zij, kunnen meer waarheid bevatten dan het leven zelf. ‘Alleen boeken bezitten dat mystieke vermogen om mensen door andermans ogen te laten kijken. De bibliotheek is een van boeken vervaardigde brug tussen culturen.’

Toch zal Odile leren dat het leven verrassende wendingen kan nemen en het noodlot ongenadig kan toeslaan. Meer dan fictie. U leest het — contradictie — in deze roman.

Droomjob als nachtmerrie

Odile leert in haar droomjob als bibliothecaresse vele mensen kennen van — hoe kan het anders — diverse pluimage. Tegelijk verzeilt ze ook in een lelijke episode van de geschiedenis. Niet alleen wilden de nazi’s, door werken over wetenschap, literatuur en filosofie systematisch te confisqueren, de culturen van bepaalde landen uitroeien, ze beschouwden buitenlandse medewerkers en leden van de bibliotheek als ‘vijandelijke buitenlanders’. Ze werden opgespoord en een aantal van hen werd geïnterneerd. Joodse leden mochten de bibliotheek niet betreden. Velen werden later in concentratiekampen vermoord. Het is overigens Odiles vader die als politiecommissaris daar ten dele voor instaat. Drama!

Op risico van lijf en leden brengen Odile en vrijwilligers toch in het geheim boeken naar ondergedoken Joodse families. Meermaals worden ze tegengehouden door Duitse patrouilles in door hen afgezette straten. Telkens echter komt ze als jong, onschuldig meisje weg met haar ongevaarlijk ogende boeken.

Verraad

In die bange en onzekere tijden ontstaan veel jaloezie en verraad. In haar nawoord heeft Janet Skeslien Charles het over wel honderd- tot honderdvijftigduizend verklikkersbrieven (sommigen hebben het over miljoenen) die geschreven werden door Franse patriotten. ‘Het is moeilijk om die verraadbrieven, vol intense haat en woede, te lezen. Veel brieven zijn gewelddadig van aard en ongegrond. De meeste zijn anoniem en bevatten kritiek op familieleden, vrienden en collega’s. Naast het verraden van Joden variëren de beschuldigingen van het luisteren naar de BBC tot het doen van negatieve uitlatingen over de Duitsers en de ontrouw van echtgenotes van krijgsgevangenen met mensen die goederen kochten of verkochten op de zwarte markt.’

Het schetst een beeld van een tijdsgeest die niet altijd even fraai was en waar — uit schaamte — maar weinig over gesproken wordt.

Froid, Montana

Parallel met het verhaal van bibliothecaresse Odile loopt in de Amerikaanse staat Montana, veertig jaar later het verhaal van de tiener Lily. Zij zoekt en vindt contact bij de vereenzaamde, vreemde buurvrouw Mrs. Gustafson. Al snel ontdekt de lezer dat zij de Française Odile is. Mysterie voor Lily en voor de lezer: Hoe is zij van Parijs in Amerika terecht gekomen?

Janet Skeslien Charles portretteert Lily als een spiegelbeeld van Odile. De ene leerde in Parijs Engels. De andere wil zo graag Frans spreken. Beide zijn eenzamen, ‘op zoek naar’. Beide zijn verbonden door boeken en de Franse taal. ‘Een paar van hun favorieten waren Le Petit Prince, Little Women, The Secret Garden, Candide, The Long Winter, A Tree Grows in Brooklyn, Their Eyes Were Watching God. Toen we klaar waren had ik het gevoel dat ik, wat er ook gebeurde, altijd een plek bij Odile zou hebben.’ Wat een prachtige manier om zo lotsverbonden te zijn. Nadat Lily’s moeder na een korte slepende ziekte overlijdt, wordt Odile nog meer de steun van Lily, haar vrijhaven, haar toevluchtsoord. Uiteindelijk zal Lily het geheim van Odile ontdekken.

Odile’s ode

De bibliotheek van Parijs is een liefdevolle tragedie, gebaseerd op historische feiten. Een romantisch verhaal, maar tegelijk een ode aan mensen die zich weten te bevrijden uit hun milieu door te geloven in wat ze willen en wat ze doen. Het is een verhaal over vriendschap, liefde, jaloezie en het vinden van je eigen wilskracht en het zichzelf zinvol, betekenisvol maken voor anderen.

Auteur Janet Skeslien Charles was in 2010 programmamaker in de Amerikaanse bibliotheek van Parijs. Zij ontdekte er dit adembenemend verhaal dat haar verteld werd door oudere medewerkers. Ze werd er zo door gefascineerd dat ze besloot het meteen te boek te stellen. In haar nawoord schrijft ze dat taal een hek is dat we voor mensen kunnen openen en sluiten. ‘De woorden die we gebruiken, maken perceptie aanschouwelijk, net als de boeken die we lezen, de verhalen die we elkaar vertellen en de verhalen die we onszelf vertellen.’ En wat zouden we zelf in die omstandigheden gedaan hebben, vraagt haar retorisch een lezeres. Ja, dit boek zet ook aan tot denken, over de mensheid, over onszelf.

Ik bewonder de schrijfstijl van Janet Skeslien Charles. Haar Moonlight in Odessa werd al veelvuldig bekroond. Maar hoe ze hier de lezer betovert en — ondanks al het meeslepend drama — met een enkele spitsvondige pennenstreek een glimlach op de lippen tekent, is weergaloos en weinigen gegeven.

Vijf sterren, Janet. Van harte!