Derde keer, minste keer: een nieuwe Sally Rooney

‘Schöne Welt, wo bist du?’, vraagt Schiller zich af in het gedicht waaraan de nieuwste roman Prachtige wereld, waar ben je van Sally Rooney zijn titel ontleent. Het is intussen al het derde boek van de jonge Ierse successchrijfster, die met haar twee vorige bij pers en publiek bijzonder goed scoorde. Beautiful world, where are you is een van de romans waarnaar dit najaar wereldwijd erg werd uitgekeken. Dat Rooney die te hoge verwachtingen niet inlost, viel te vrezen. En inderdaad.

Ironisch
Het Schillercitaat dateert van de late achttiende eeuw. Hij kijkt terug op een al lang verdwenen wereld. Een ideaal mooie wereld, daar niet van, maar een die nooit meer terugkeert. ‘Hoe volkomen anders, anders was het daar!’, verzucht de dichter moedeloos. Tot hij beseft dat het zijn taak is die verloren wereld in zijn werk te doen terugkeren, in de verbeeldingsruimte van ‘het sprookjesland van de liederen’. De wereld die Rooney in haar roman oproept, is echter allerminst ideaal en al helemaal niet weg. Integendeel: het is de wereld die de schrijfster dagelijks rondom zich ziet en die haar gemiddelde lezer (een relatief hoogopgeleide, blanke jonge vrouw) ongetwijfeld ook als de hare herkent.

Onzekerheid en onbehagen
Aan de oppervlakte is het universum van Rooneys personages uitermate Instagramwaardig. Maar achter de schijn van die oppervlakkige schoonheid schuilt veel onzekerheid, onbehagen en twijfel. Een wereld waarin menselijke relaties te weinig stabiliteit bieden en geluk iets van  vroeger lijkt.
Wie Rooneys eerdere boeken las, herkent die wereld meteen. Plaats van handeling is opnieuw Ierland, maar elk ander westers land had het decor kunnen zijn. We bevinden ons in een wereld waarin economisch comfort recht onevenredig is met mentaal welbevinden. Rooneys personages stellen het materieel goed, maar daarmee is zowat alles gezegd. Ze hebben de tijd en de luxe om zich slecht te voelen en te piekeren, op café, op feestjes, bij een te dure koffie. 

Stem van een generatie
In 2017 debuteerde de schrijfster (°1991) met de opgemerkte Conversation with Friends, een roman over twintigers met artistieke ambities. Een jaar later volgde het wereldwijd geprezen Normal People, Rooneys eerste echte bestseller, die sommigen ertoe aanzette de auteur tot ‘de stem van een generatie’ te bombarderen.
Beide romans maakten duidelijk dat Rooney het talent had om goed klinkende, maar inhoudelijk relatief lege dialogen te produceren. Functioneel leeg, dat wel: de oppervlakkigheid van de personages zei iets over hun verlangen – hunkerend naar elkaar en hunkerend naar meer diepgang. In 2020 kwam de BBC-televisieserie van Normal People. De ster van de schrijfster steeg internationaal nog meer.

Twenty–somethings
Ook in Normal People staan verhoudingen tussen jonge twintigers centraal. Zo Marianne en Connell: zij van rijke komaf, hij de zoon van de poetsvrouw die bij haar ouders werkt. De twee zijn elkaars uitersten, maar worden een koppel tijdens hun laatste schooljaar. Maar aan de universiteit in Dublin verliezen ze elkaar.

Langzaam vervluchtigt wat Marianne en Connell voor elkaar voelen. Rooney analyseert dat met veel gevoel. Ze weet spannend te maken wat elke spanning ontbeert: de onverbiddelijke leegte van liefdesverdriet. In haar nieuwe roman zijn die personages niet langer student: ze zijn intussen op weg naar de dertig. Maar de thematiek van Beautiful World, Where Are You is dezelfde als in Rooneys twee eerdere romans: hoe en waar houvast vinden in een wereld die je elke dag opnieuw kan doen losslaan?

 Gratis seks
In Rooneys nieuwe roman staan vier personages centraal, twee vrouwen en twee mannen. Alice en Eileen zijn hartsvriendinnen die elkaar even kwijt lijken geraakt, Alice een succesvolle schrijfster die uit een depressie komt, Eileen redacteur voor een literair tijdschrift. Ze zitten elk aan een andere kant van Ierland, maar mailen elkaar regelmatig. In elk tweede hoofdstuk krijgen we een van die berichten te lezen.
In de andere hoofdstukken laat Rooney het liefdesleven van Alice en Eileen richtingloos en  getijdenloos verder kabbelen, vlakker dan de Dode Zee. Alice begint iets met Felix, die in een pakhuis werkt, waar hij uren klopt zonder veel na te denken. Ze heeft niets met hem gemeen, maar inviteert hem op een trip naar Rome, waar ze een prijs in ontvangst gaat nemen. Ook in de liefde denkt Felix niet veel na: hij gaat gewoon met Alice mee, op haar kosten. Zelfs de seks blijkt gratis. 

Unhapy few
Eileen is dan weer al jaren gek op Simon. Hij is iets ouder dan zij, werkt voor een linkse drukkingsgroep en is praktiserend katholiek. Wanneer ze beiden weer eens single zijn, komen ze samen, twijfelend of wat zij hebben wel een relatie wordt. Hun samenzijn drijft op noodzaak, niet op liefde. Of toch?
Meer dan in eerdere romans houdt Rooney haar schrijversblik breed: de onzekerheid van deze personages (bemiddeld, intellectueel, maar emotioneel eerder dommig) blijkt vooral het product van een onbestemd tijdgewricht.

When Sally met Jane
De politiek, het klimaat, de wereldeconomie: op de achtergrond lijkt alles in Beautiful World richtingloos op drift. Komt er ooit een einde aan onze koophonger? Valt de mensheid überhaupt te redden? Heeft het nog zin om kinderen op de wereld te zetten? Het einde van de roman doet vermoeden dat het antwoord van Eileen en Simon op die laatste vraag alvast positief is
In haar eerste twee romans profileerde Rooney zich een beetje als de Jane Austen van de vroege 21ste eeuw. Alles draaide om liefde en relaties. De lezer kon genieten van de nodige ironie, hoe oppervlakkig ook. Wij zijn zo niet, dacht de lezer, of toch niet helemaal.

In haar nieuwste boek lijkt Rooney wat te twijfelen: ze wil in haar werk ook aan maatschappijkritiek doen, haar personages doen nadenken.

 Verdeeld
Rooney wil haar lezer ook zelf laten nadenken. Ze koos voor een onpersoonlijke verteller (niet een van de personages dus), maar een die duidelijk niet alwetend is. De verteller geeft in de oneven hoofdstukken weer wat er gebeurt, registrerend, niet duidend. In de even hoofdstukken zijn Alice en Eileen dan weer rechtsreeks aan het woord. Daar komen ze tot leven, in hun gedachten en twijfels.

De kritiek is opvallend verdeeld over Beautiful World, Where Are You. Sommigen sabelen de schrijfster neer (‘een stomvervelend boek’), anderen zien in deze roman de belofte van het meesterwerk dat Rooney al sinds haar debuut in zich draagt.

Plonsbadje
Zelf behoor ik tot geen van beide kampen. Niet dat ik me heb verveeld bij de lectuur van Prachtige wereld, waar ben je  maar zoals de eerste twee boeken lijkt Rooneys derde me het literair equivalent van een Netflix-serie. Niet onaardig gemaakt, maar met de diepgang van een plonsbadje.

Op zich is daar niets verkeerd mee, ware het niet dat het badje verkocht wordt als een diepwaterreservoir. In een aantal interviews verkondigde Rooney dat haar nieuwste boek een flinke stap vooruit betekende in de ontwikkeling van een ernstig te nemen schrijfster. Niet alleen was die verkooppraat niet nodig (haar lezers lijken me niet op zoek naar grote literatuur), hij werkt ook averechts. De beste passages in de roman zijn die waarin Rooneys derde het meest lijkt op haar vorige twee. Soms moet het niet meer zijn dat dat.