Dune: de langverwachte filmmessias

In den beginne was er … Dune, later pas Star Wars, The Matrix, en vele andere. De Amerikaanse auteur Frank Herbert (1920-1986) schreef zijn mythische sciencefictionklassieker in 1965 en won er de prestigieuze Hugo- en Nebula-prijzen mee. Met 20 miljoen exemplaren is dit het bestverkochte sciencefictionboek ooit. Dune is ook het eerste deel van een zesdelige scifi-reeks over de geschiedenis van de familie Atreides en hun nakomelingen. Na de dood van Frank Herbert verder verteld door zijn zoon. Last but not least is Dune ook de naam van een televisieserie, computerspelletjes, een graphic novel en drie speelfilms gebaseerd op deze vermaarde heelalsage.

Legendarische heelalsage

Het verhaal speelt zich af in het jaar 10191 op de dorre woestijnplaneet Arrakis, zeg maar ‘Duin’. De naam verwijst naar de zandduinen van Arrakis, waar ‘stillsuits’ gedragen worden die urine en zweet omzetten in kostbaar water. Het is de enige plek in het universum waar de belangrijke grondstof spice kan gevonden worden. Spice is een bewustzijnsverruimende maar erg verslavende drug die ook interplanetaire reizen mogelijk maakt. Zij die spice innemen, kunnen de ruimte plooien en er veilig door navigeren.

Wie over Arrakis heerst, heeft de macht over spice en kan zo het universum controleren. Spice dus als metafoor voor olie, geld of ongekende geesteskracht. De lokale bewoners, de Fremen, bekend om hun blauwe ogen als gevolg van hun met spice doorweekte voeding, worden bedreigd door gigantische zandwormen die alles op hun weg opslokken. Ze worden ook uitgebuit door het keizerrijk van Shaddam IV, die de opdracht voor spice-ontginning gegeven heeft aan de familie Harkonnen, met aan het hoofd de zwevende, misselijkmakende baron Vladimir en zijn twee neven. Boosaardige onmensen van het ergste soort zoals er wel meer op onze planeet hebben rondgelopen.

Het verhaal van Paul Atreides

Daartegenover staat de familie Atreides die over de vruchtbare waterplaneet Caladan heerst, met hertog Leto aan het hoofd, een goede, integere en rechtvaardige heerser. Keizer Shaddam vreest de familie Atreides en sluit een akkoord met Harkonnen om Arrakis tijdelijk aan de Atreides in bruikleen te geven om hen daar gemakkelijker te kunnen doden en de schuld aan de Fremen te geven. De Hertog wordt gedood, maar Lady Jessica en zoon Paul Atreides weten te ontkomen. Het verhaal van Paul Atreides en de bevrijding van Duin kan beginnen.

Net zoals in The Lord of the Rings worden we bedolven onder een tsunami van bijna onuitspreekbare namen. De reden waarom het boek een halve eeuw in mijn boekenkast heeft gestaan en ik het pas vorige maand heb gelezen. Reeds in het eerste hoofdstuk worden we geconfronteerd met een plejade van personages en filosofische bespiegelingen rond de vraag: ‘Kan de 15-jarige Paul Atreides door de Bene Gesserit-orde met de Gom Jabbar getest worden om te achterhalen of hij de Kwisatz Haderach is?’ Gelukkig vraagt Paul zelf wat de Gom Jabbar en de Kwisatz Haderach is. Blijken het synoniemen te zijn voor een angsttest en de Messias. Is Paul Atreides, de ene, de beloofde Messias?

De beste Dune-verfilming nooit gemaakt

Dune-fanaten zijn er in alle vormen en maten: Iron Maiden heeft zelfs een lied over het boek gemaakt, To Tame A Land.

De eerste cineast geobsedeerd door een Dune-verfilming was de Chileense cultfilmer Alejandro Jodorowsky. De nu 92-jarige regisseur, uitvinder van het midnight movie fenomeen, heeft twee psychedelische supercultfilms op zijn palmares staan: El Topo (1970) en The Holy Mountain (1973). In 2013 verraste hij ons in Cannes, na 23 jaar filmstilte, een hele dag met een causerie over de documentaire Jodorowsky’s Dune.

Jodorowskys Dune was een megaproject waarvan uiteindelijk alleen het 40 cm dikke script, getekend door Moebius, overbleef. Jodorowsky wist grote artiesten, muzikanten en acteurs te overtuigen om mee te werken, onder wie Mick Jagger, David Carradine, Dali en Orson Welles. Maar wanneer bleek dat de film 15 uur zou duren en onbetaalbaar was, bleef het bij een wensdroom.

Het hoogtepunt van de documentaire is Jodorowskys ontwapenende reactie op wat hij vond van de Dune-verfilming door David Lynch: ‘Ik was dolgelukkig dat het barslecht was’.

En toen kwam David Lynch

In 1977 realiseerde Lynch zijn eerste speelfilm, het zwart-witte, low budget Eraserhead, het bizarre verhaal over een man en zijn misvormde baby. Zijn macaber debuut werd een cultklassieker die Lynch op de kaart zette als surrealistisch filmmaker met een tomeloze fantasie. De man dus om Dune in 1984 nu echt te verfilmen.

Twee jaar geleden exposeerde kunstenaar Lynch in het Bonnefantenmuseum zijn tentoonstelling Someone is in my House. Ik gaf er een lezing over zijn films. In een skypegesprek met Lynch had hij maar één eis: geen woord over zijn Dune. Waarom maakte hij al duidelijk in Lynch on Lynch: ‘My biggest folly. I didn’t have final cut. And, little by little, I was subconsciously making compromises. Don’t make a film if it can’t be the film you want to make, it’ll kill you.‘ En in W(hat)T(he)F(uck) happened to David Lynch’s Dune? vind je een verhelderende analyse.

Wil je de film toch (terug)zien, dan bekijk je hem best als een camp-filmversie van ‘s werelds beroemdste scifi-roman.

Drie keer is scheepsrecht

De 53-jarige Franstalige Canadees Denis Villeneuve, regisseur van onder meer de sciencefictionfilms Arrival (2016) en Blade Runner 2049 (2017), was de voor de hand liggende cineast om de complexe wereld van deze wereldberoemde klassieker aanvaardbaar te visualiseren, zonder verloren te lopen in technologische poespas. Hij stelde wel enkele voorwaarden. Enkel de eerste helft van het boek en daarna eventueel een sequel. Hij stond erop te draaien in een echte woestijn. Jaws was toch ook niet in een zwembad gefilmd! En de klimaatproblematiek moest primeren want door de opwarming van de aarde lijkt fictie de realiteit in te halen.

Denis Villeneuve smokkelt graag een subtiele planting in zijn scenario’s; een element dat in het begin terloops geïntroduceerd wordt en dikwijls op het einde van de film van essentieel belang is voor de ontknoping. De getatoeëerde hiel in Incendies (2010) en het fluitje in Prisoners (2013) bijvoorbeeld. Wat het hier is, gaan we natuurlijk niet verraden, maar als u het opmerkt, krijgt de sage meer spice. Komt daarbij nog een indrukwekkende sterrencast om dit vermeend onverfilmbaar scifi-epos geloofwaardig te vertolken: Beautiful Boy Timothée Chalamet als Paul, de uitverkorene, en Oscar Isaac als vader Leto Atreides; Rebecca Ferguson als Lady Jessica en Stellan Skarsgård als Baron Vladimir Harkonnen. Verder nog Jason Momoa, Josh Brolin, Javier Bardem en Charlotte Rampling.

Messias-Bildung

Het scenario volgt dikwijls bijna woordelijk het boek; er wordt een scalpel gehanteerd om in de tekst te schrappen, geen hakbijl. De boosaardige Feyd-Rautha Harkonnen, de neef van baron Vladimir – Sting bij Lynch en Mick Jagger bij Jodorowsky – is echter wel verdwenen. Villeneuve blijft ook trouw aan de politieke, ecologische en religieuze achtergrond van dit coming-of-age-verhaal over de reis die de jonge held onderneemt. Eerst, zoals Lawrence of Arabia, om de kracht van de woestijn te ontdekken en daarna om uit te groeien tot een toekomstige Messias. De Fremen zullen goedkeurend op de grond kunnen spuwen!

Met een indrukwekkend setdesign, een suggestief klanklandschap van Hans Zimmer en spectaculaire visuele effecten zoals de voorbijrazende Ornithopters, wordt Villeneuves Dune het eerste deel van een nieuwe franchise à la Star Wars. Althans volgens Chloé Zhao: ‘Ik werd echt weggeblazen door de ervaring die ik tweeënhalf uur in die ruimte had’, verklaarde de cineaste wier Marvel Comics superheldenepos Eternals volgende maand wordt verwacht. Is Dune de majestueuze ruimteopera, de space opera met spice, die arthouse met blockbustercinema versmelt en uitgroeit tot een nieuwe serie? De serie die Villeneuve de kans kan bieden om filosofisch wat dieper te graven, minder tijd aan expositie te wijden en er misschien een vleugje humor aan toe te voegen? Daar zullen de cijfers over beslissen want Dune komt in de VS pas uit op 22 oktober. Of wordt Dune de aanloop naar een van de beste scifi-series nooit gemaakt?