Een wrang sprookjesverhaal

‘Michel Andanson keek hoe hij voor de ogen van zijn dochter stierf.’
Dat is meteen de fascinerende beginzin van Reis zonder terugkeer, de nieuwste Diop.

Als Hoofd van de faculteit Letterkunde aan de universiteit van Pau onderzoekt de in Senegal opgegroeide David Diop, de Westerse perceptie: hoe Europeanen kijken naar het Afrikaans continent, de Afrikanen, de kolonisatie en de slavernij.

Ook in zijn eerder bekroond werk Meer dan een broer — waarvoor hij in 2021 onder andere de International Booker Prize won én de Europese Literatuurprijs — beschreef hij een episode uit de koloniale geschiedenis van zijn land.

Alles is ijdelheid

Verteller is botanicus Michel Andanson die ten koste van alles — letterlijk — zijn levenswerk maakt van een 120-delig encyclopedisch overzicht van bijna honderdduizend planten en bloemen, schelpen en dieren van allerlei soorten. Hij noemde het ‘Universele sfeer’. Het raakte helaas nooit uitgegeven.
Op een helder moment, ‘een dag van verlate scherpzinnigheid’, enkele maanden voor zijn dood, beseft hij dat het al ijdelheid is. En van geen belang. ‘Zijn botanische onderzoeken, zijn herbaria, schelpenverzamelingen, tekeningen zouden in zijn kielzog van het aardoppervlak verdwijnen.’

Hij dacht ‘een draad van Ariadne’ gevonden te hebben, om zonder verdwalen door de natuur te benen. Zijn behoefte aan erkenning, zijn academische ambities, zijn encyclopedie-project… Het was niets dan bedrieglijke schijn, schrijft hij aan zijn dochter.

Zij vindt zijn nagelaten cahiers en ontdekt het verschrikkelijke leed dat hij als jongeman in Senegal ervoer.
In dat verborgen gehouden verhaal geeft de vader zich postuum als man bloot aan zijn dochter Aglaé. Al vreest hij haar onverschilligheid, schrijft hij.

Als lezer ben je niettemin meteen geboeid. Wat heeft hij gezien, wat heeft hij meegemaakt: iets wat hij altijd verzweeg en wat hem een heel leven achtervolgd heeft?

Een ander wereldbeeld

In het gezegende jaar 1750 gaat Andanson vol enthousiasme naar Senegal om er planten te zien, te beschrijven, te ontdekken. Hij ontmoet er echter vooral mensen en hun lijden. Hij leert dat hem al die jaren een verkeerd mensbeeld opgedrongen werd. Een vertekend beeld van minderwaardige zwarten die je precies daarom zonder scrupules mag kopen en verkopen: slavernij als vanzelfsprekendheid.

Hoe langer zijn reis duurt, hoe meer Andanson zich vragen stelt over dat superioriteitsgevoel van het Verlichte Europa.

‘Terwijl wij, arme westerlingen stenen paleizen bouwden voor de rijken, bevinden de historische monumenten van de Senegalezen zich in hun verhalen, hun grappen, hun vertellingen, van generatie op generatie overgeleverd door hun geschiedzangers, de griotten. Hun woorden, die even geciseleerd kunnen zijn als de fraaiste stenen van onze paleizen, zijn hun monumenten van monarchale eeuwigheid.’

Maram, de teruggekeerde

Het wordt aanvankelijk een vermakelijk reisverhaal, waarin hij — en jij, als lezer — in kleinere, afgelegen dorpen kennis maakt met rites en gewoontes en legendes.
In een dorp raakt hij geïntrigeerd door een mythisch verhaal van de teruggekeerde — het jonge meisje Maram dat als 16-jarige ontvoerd werd om als slavin verkocht te worden en op het eiland Gorée belandt — ‘de hel’: vertrekhaven voor slaven richting Amerika, — plek waar niemand van terugkeert.

Zij weet bewonderenswaardig te ontsnappen. Vertelt men hem. Het wordt voor de jonge Andanson een obsessie. Hij gaat naar haar op zoek. Is ze echt wel teruggekeerd? Of wordt het verhaal in leven gehouden als een mythe? Heeft Maram als Afrikaanse vrouw zich bevrijd van haar eigen lot?

Zo wordt Reis zonder terugkeer zonder moralistisch opgeheven vingertje, een allegorie over de geboorte van een nieuw, zich emanciperend continent dat zich stilaan bewust wordt van de foute overheersing door een ander vreemd volk.

‘Ik zag in hoezeer een land, hoe mooi en interessant het op zichzelf ook kan zijn, niets meer betekent wanneer we het niet bevolken met onze dromen, onze verlangens en onze hoop.’

Andanson vindt Maram — of zij vindt hem — en maakt kennis met occulte, bovennatuurlijke krachten. En die kunnen hem en haar echter niet verenigen, ‘niet voor God en niet voor de mensen.’

Reis zonder terugkeeris een rijk verhaal over Afrika, een andere cultuur: je kan het voorlezen aan je kinderen als een modern sprookje, een liefdesverhaal. Wie aandachtiger leest, ziet erin tegelijk een ontdekkingstocht van de grote thema’s in de literatuur: eerzucht, hoop, bevrijding, liefde. Verraad, desillusie.
En wanhoop.

U vindt het boek in onze webwinkel.